بررسی چرایی و چگونگی تشکیل و اضمحلال فرقه دموکرات
تعداد بازدید : 65
«پیشه وری» و رؤیاهای برباد رفته!
گروه اندیشه
info@khorasannews.com
بهدنبال پیروزی انقلاب اکتبر 1917، حاکمان جدید بهحضور روسیه در جنگ جهانی اول پایان دادند و نیروهای نظامی خود را از ایران فراخواندند. به این ترتیب، بارقهای از امید در دل ایرانیان شکل گرفت که دوران تجاوزکاری و سلطهطلبی دو رقیب دیرپا، یعنی روسیهتزاری و انگلستان، در ایران به پایان رسیده است. به ویژه آنکه کمونیستها اعلام کردند تمام قراردادهای استعماری رژیم تزاری را در ایران لغو و بهتبع آن، رابطهای توأم با احترام متقابل میان دو کشور شکل خواهد گرفت. اما روند وقایع آینده نشان داد که جامعه ایران، تحت تأثیر تغییر ایدئولوژیک و ساختار سیاسی روسیه که نام خود را به شوروی تغییر داده بود، قرار خواهد گرفت. به گزارش پایگاه مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ایرانیانی که از سالها قبل در باکو و دیگر مناطق آذربایجان شوروی و قفقاز حضور داشتند، با اندیشهها و افکار چپ آشنا شده بودند. بهطور مشخص، حزب سوسیال دموکرات قفقاز که افرادی مانند ژوزف استالین (رهبر آتی شوروی) آن را هدایت میکردند، در اواسط دهه 1900، در میان ایرانیانی که برخی در انقلاب مشروطه ایران نقشهای تأثیرگذاری ایفا کردند، نفوذ فکری و سیاسی پیدا کرده بود.هنگامی که انقلاب شوروی پیروز شد، طرح نفوذ و حضور تعیینکنندهتر سیاسی- ایدئولوژیکی احزاب و افراد دارای گرایشهای آشکارتر کمونیستی در ایران، صورتی جدی بهخود گرفت که اینبار، از حمایتها و هدایتهای پیدا و پنهان سطوحی از کارگزاران سیاسی و امنیتی دولت جدید شوروی هم برخوردار بود و چهبسا همین عطش زودهنگام شوروی برای نفوذ و حضور سیاسی- ایدئولوژیکی و امنیتی در ایران، از عمدهترین دلایلی بود که انگلیسیها را متقاعد کرد مانع نفوذ اندیشههای چپ و کمونیستی در ایران شوند. داستان از آن جا شکل جدیتری بهخود گرفت که در سال 1918، شماری از رهبران و اعضای برجسته حزب عدالت که حزبی کمونیستی بود و اعضای آن، تباری ایرانی داشتند و تا قبل از آن در خاک شوروی مستقر بودند، تحت حمایت ارتش سرخ وارد گیلان شدند تا در تحولات و رخدادهای سیاسی و امنیتی منطقه نقش ایفا کنند.سیدجعفر پیشهوری که بعدها و در اواسط دهه 1320 در رأس غائله تجزیهطلبانه فرقه دموکرات در استان آذربایجان قرار گرفت، از جمله مهم ترین رهبران حزب عدالت محسوب میشد.
از تعامل تا تقابل با پهلوی اول
در همین بحبوحه بود که رهبران حزب عدالت در تیرماه سال 1299 در بندر انزلی کنگرهای تشکیل و نام آن را به«حزب کمونیست ایران» تغییر دادند هرچند با ایستادگی دولت مرکزی، طرح گسترش عملیات حزب کمونیست ایران با شکست مواجه شد و سرانجام در آذر سال 1300، استان گیلان تحت کنترل دولت مرکزی ایران درآمد اما اندیشهها و گرایشهای سیاسی چپ و کمونیستی، همچنان بهمثابه تهدیدی برای امنیت ملی ایران باقی ماند. با به قدرت رسیدن رضاخان، دولت شوروی در آغاز از او حمایت کرد و در مقابل، پهلوی تا سالهای 1307و 1308، مانع فعالیتهای حزب کمونیست ایران نشد اما پس از مدتی، این حزب منحل شد و در سال 1310 هم، مجلس شورای ملی قانونی تصویب کرد که بهموجب آن، تمام فعالیتهای احزاب اشتراکی (کمونیستی) در ایران ممنوع اعلام شد. بر اساس همین قانون گروه مخفی موسوم به 53 نفر، در سال 1316 دستگیر، محاکمه و زندانی شدند و تا فرار رضاخان در شهریور 1320 در زندان باقی ماندند.
سایه روشنهای شخصیت پیشهوری
سیدجعفر جوادزاده که در سال 1308 نام خانوادگیاش را بهپیشهوری تغییر داد، در سال 1272هـ.ش در روستای زاویه سادات در شهرستان خلخال متولد شد و در سال 1284، همراه خانواده بهباکو رفت و در همان مقطع بود که بهتدریج با اندیشههای چپ و کمونیستی آشنا شد و نهایتاً، بهعضویت حزب عدالت درآمد. او هنگام ورود حزب عدالت بهگیلان و تشکیل جمهوری شورایی گیلان، در زمره رهبران و اعضای برجسته آن محسوب میشد. در جریان نخستین کنگره این حزب در انزلی هم، پیشهوری در جمع هیئت رئیسه کنگره حضور داشت و در دولت کودتایی احسانا...خان علیه میرزاکوچکخان که در مرداد 1299 و با کمک ارتش سرخ و عوامل دولت شوروی تشکیل شد، پیشهوری کمیسر داخله بود. وقتی میرزاکوچکخان علیه کودتای حزب عدالت اعلامیهای صادر کرد و اعضای آن را کمونیستهایی آدمکش و فاقد اخلاق و انسانیت دانست و آن ها را بهمزدوری متهم کرد، پیشهوری در مقام کمیسر داخله دولت احسانا...خان در پاسخ، کمونیسم را ایدئولوژی انقلابی ارزیابی کرد که در آیندهای نزدیک، موقعیت جهان سرمایهداری را سخت تنزل خواهد داد. اما برخلاف تصوری که میرفت، طی چندماه بعد، کمونیستهای تحت حمایت شوروی و ارتش سرخ در گیلان، در برابر نیروهای دولت مرکزی شکستهای سنگینی را متحمل شدند و با عقد قرارداد مودت میان ایران و شوروی، در 6 اسفند 1299، ارتش سرخ از مناطق شمالی ایران خارج شد و جمهوری شورایی گیلان هم مدتی بعد بهپایان راه خود رسید. پیشهوری هم که هنگام سقوط دولت کمونیستی گیلان در مسکو بهسر میبرد، بعد از چند ماه مخفیانه وارد ایران شد و تا چند سال بعد، ارتباطاتش را با سفارت شوروی در تهران حفظ و چند باری هم مخفیانه بهشوروی سفر کرد. پیشهوری در سال 1308، در تهران دستگیر و به 10 سال زندان محکوم شد و تا سال 1319 در زندان بود. سال پایانی سلطنت رضاخان هم در تبعید کاشان بهسر میبرد.
به صدا درآمدن «آژیر» فرقه دموکرات توسط پیشه وری!
پیشهوری که اوایل دهه 1300 هـ.ش، سابقه انتشار روزنامه «حقیقت» را داشت و بعد از سقوط رضاخان، در روند تأسیس حزب توده نقش مؤثری ایفا کرده بود، از اوایل خرداد سال 1322، روزنامه آژیر را در تهران منتشر کرد. پیشهوری در جریان انتخابات دوره چهاردهم مجلس شورای ملی، از حوزه انتخابیه تبریز نامزد شد و با حمایتهای عوامل حزب توده و مأموران شوروی، در جمع 9 منتخب آن حوزه قرار گرفت. اما مجلس چهاردهم که در 6 اسفند 1322 افتتاح شده بود، اعتبارنامه نمایندگی او را رد کرد. همزمان با این اتفاق، فشارهای دولت شوروی بهایران برای دریافت امتیاز نفت شمال ایران افزایش یافت. در همین راستا، در آستانه تسلیم آلمان و پایان یافتن جنگ جهانی، استالین میرجعفر باقراُف رئیس شورای وزیران و رهبر حزب کمونیست آذربایجان شوروی را برای اعمال سیاستهای جدیدی که مقرر بود در مناطق شمالی ایران به اجرا درآید، بهمسکو فراخواند. بعد از ساعتها مذاکره، درنهایت تصمیم گرفته شد تحت هدایت مستقیم باقراُف، تشکل جدیدی با عنوان فرقه دموکرات در استان آذربایجان ایران تأسیس شود تا مقدمات تشکیل حکومتِ کمونیستیِ مستقلی را در آن نواحی فراهم آورد. برای رهبری این تشکل جدید، میرجعفر پیشهوری در نظر گرفته شدبه این ترتیب، سران فرقه با هدایت میرجعفر باقراُف، با تشکیل دستههای نظامی و شبهنظامی، در روندی تقریباً سریع، بر دوایر و سازمانهای دولتی و انتظامی منطقه مسلط شدند. مجلس فرقه دموکرات در 21 آذر 1324 گشایش یافت و حاجمیرزاعلی شبستری بهریاست مجلس و سیدجعفر پیشهوری بهعنوان نخستوزیر برگزیده شدند.
آتشی که زود به سردی گرایید
هنگامی که فرقه اعلام خودمختاری کرد، در کردستان هم غائله مشابهی توسط قاضی محمد شکل گرفت. البته این غائله را هم شوروی هدایت میکرد. در همین برهه بود که شکایت ایران از شوروی، در سازمان تازه تاسیس ملل متحد مطرح شد و این، نخستین شکایتی بود که به این سازمان ارجاع شد. با تسلیم ژاپن در 11 شهریور 1324، جنگ جهانی دوم رسماً به پایان رسید و طبق عهدنامه دولت ایران با متفقین، قرار بود حداکثر تا شش ماه بعد از پایان جنگ، نیروهای متفقین از ایران خارج شوند. نیروهای انگلیس و آمریکا در موعد مقرر خاک ایران را ترک کردند اما شوروی فقط بخشی از نیروهایش را از خراسان و شاهرود و سمنان خارج کرد. با وجود مذاکرات قوام با سادچیکف، سفیر شوروی در تهران، همزمان نمایندگی ایران در سازمان ملل، طرح شکایت ایران از شوروی را با حمایت آمریکا و انگلیس به شورای امنیت برد. در چنین فضایی بود که در 17 فروردین 1325 ناگهان اعلام شد که دولت های ایران و شوروی به توافق جدیدی دست یافتهاند و روسها به زودی نیروهای خود را از ایران خارج میکنند. این توافق، آغازی بر پایان فرقه دموکرات و پیشهوری بود. او پس از تسلط نیروهای دولتی بر آذربایجان، به شوروی گریخت و با توجه به اینکه مهرهای سوخته و ناکارآمد تشخیص داده شد، در تیرماه 1326، طی یک سانحه ساختگی، به قتل رسید.