الهه آرانیان - مشهور به «شیخ الشعرا» بود و بسیاری از شاعرانِ امروز افغانستان در مکتبش شاگردی کرده‌اند؛ استاد براتعلی فدایی هروی که بیش از 70 سال از عمرش را در راه سرودن شعر به‌ویژه در حوزه شعر مقاومت سپری کرد، در 92سالگی از دنیا رفت. این شاعر پیش‌کسوت افغانستانی که اشعارش در سال‌های جنگ با شوروی طرفداران زیادی بین مردم پیدا کرد و در جبهه‌های نبرد دست به دست می‌شد، تأثیر فراوانی بر جریان شعر مقاومت در افغانستان داشت. با این حال، حوزه فعالیت ادبی این شاعر پارسی‌گو و شهیر دوران معاصر افغانستان، تنها محدود به شعر مقاومت نمی‌شد؛ مرحوم فدایی هروی، شاعر اهل‌بیت(ع) نیز بود و به‌خصوص در رثای سیدالشهدا(ع) و شهدای کربلا، اشعار قوی و تأثیرگذار می‌سرود که در میان فعالان هیئات مذهبی در افغانستان و ایران، علاقه‌مندان فراوانی داشت. او افزون بر این افتخارات، شاگردان توانمندی تربیت کرد که محمدکاظم کاظمی، شاعر نام‌آشنای افغانستانی، یکی از آن‌هاست. شاید بتوان گفت مرحوم استاد فدایی که پس از سقوط حکومت کمونیستی به زادگاهش، شهر باستانی هرات بازگشت، توانست در مدتی کوتاه، این شهر را به پایتخت شعر فارسی در افغانستان تبدیل و این‌چنین، زبان مادری را مرهون تلاش‌های خود کند. به مناسبت درگذشت زنده‌یاد استاد براتعلی فدایی، شاعر بزرگ افغانستان، با محمدکاظم کاظمی، گفت‌وگویی کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

 

از ویژگی‌های شخصیت و اشعار استاد فدایی هروی بگویید.

استاد فدایی هروی از دهه 30 در شعر امروز و در هرات فعال بود؛ هم از لحاظ مدت سرایش شعری و پیش‌کسوت بودن و هم از نظر پرورش شاگردان و اهالی شعر در هرات، بسیار موثر شناخته می‌شد. ایشان بسیار آزاده، دور از دستگاه‌های حکومتی و غالباً اهل انتقاد و روشنگری نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی کشور بود. او حتی در جوانی، به دلیل انتقادهایی که از فساد و ناکارآمدی حکومتی داشت، مقام اداری‌اش در بادغیس را از دست داد. استاد فدایی غالباً عمرش به شعر سرودن و پرداختن به پرورش شاعران و محافل و انجمن‌های ادبی گذشت. از ایشان چند عنوان کتاب منتشر شده از جمله: «سرود خون»، «چامه‌ها و چکامه‌ها»، «گنج اسرار و راز سخن»، «راه روشن و گنج در ویرانه». او بیشتر در حوزه‌های اجتماعی و سیاسی و در قالب‌های کلاسیک شعر می‌گفت. ویژگی دیگر فدایی منقبت‌خوانی بود. در افغانستان به مداحانی که در مجالس شعر مذهبی را ارائه می‌کنند، منقبت‌خوان گفته می‌شود. ایشان هم منقبت‌خوان بود و هم منقبت‌های زیادی در ستایش بزرگان دین سرود که خیلی از مداحان و منقبت‌خوانان معروف شعرهای ایشان را خوانده‌اند.

 

براتعلی فدایی چه تأثیری بر جریان شعر مقاومت در افغانستان داشت؟

از همان سال‌هایی که نیروهای شوروی کشور افغانستان را اشغال کردند، شعری به صورت زیرزمینی بین مردم دست به دست می‌شد با این مطلع: «روس‌ها از خاک ما بیرون شوید/ ورنه غرق رودبار خون شوید». این شعر که علیه حکومت  دست به دست می‌شد و خواندن و ارائه‌اش را جرم می‌دانستند، از سروده‌های استاد فدایی هروی بود. ایشان شعرهای بسیاری درباره مسائل سیاسی و اجتماعی کشور و دشواری‌هایی که بر اثر جنگ و ناامنی و بی‌خانمانی و مهاجرت اتفاق افتاد، سرود. خودش هم مدتی در ایران به سر می‌برد و در مشهد زندگی می‌کرد و بعد از سقوط حکومت کمونیستی به هرات بازگشت و باقی عمر را آن‌جا سپری کرد.

 

کدام شاعران افغانستان از شاگردان استاد فدایی هروی به شمار می‌روند؟

خیلی از شاعران هرات که نسل بعد از ایشان محسوب می‌شوند، باواسطه یا بی‌واسطه از شاگردانش هستند که در محافلی که او اداره می‌کرد، پرورش یافتند؛ از جمله نظام‌الدین شکوهی، شاعر مذهبی، ظاهر رستمی هروی، محمد آصف رحمانی، عبدالکریم اسماعیل‌زاده، غلام‌نبی اشراقی و خیلی‌های دیگر که در هرات شعر می‌سرودند. بیشتر این‌ها در زمینه شعر مقاومت کار کرده‌اند؛ مثلاً محمد آصف رحمانی گردآورندۀ  شعر مقاومت افغانستان از 30 شاعر مهاجر است. همچنین کسانی مانند  فریدون نقاش‌زاده، اشراقی و علی حکیمی هروی غالباً شعرشان در حوزه مقاومت بوده است. 

 

گروه ادب و هنر – تاریخ ادبیات فارسی در افغانستان، یک تاریخ دیرپاست و به واقع، ریشه در گذشته‌ای پرشور و لاینفک از محدوده تمدنی و فرهنگی ایران بزرگ دارد. با این حال، شکل گرفتن شعر مقاومت در افغانستان و اعتلای آن، مانند دیگر سرزمین‌های پارسی‌گو، سابقه‌ای طولانی ندارد و به واقع، میراث رویدادهایی است که طی یک قرن گذشته بر این سرزمین ریشه‌دار رفته‌است. هرچند تعدادی از پژوهشگران ریشه‌های شعر مقاومت را در برخی آثار حماسی می‌جویند، اما اگر مفهوم چنین شعری را ایستادگی در برابر ظلم و ستم حاکمیت یا اشغالگران خارجی بدانیم، مبدأ شروع و خلق آثار این سبک ادبی، به دوران معاصر و به صورت ویژه، به فعالیت‌های ادبی سید اسماعیل بلخی، مشهور به علامه بلخی (متوفی 1347 خورشیدی) بازمی‌گردد. او و همفکرانش کسانی بودند که در پی اوج گرفتن استبداد در رژیم سلطنتی افغانستان، در دهه 1320 خورشیدی، عملاً وارد میدان مبارزه شدند و بلخی با قریحه توانمند خویش، شعر را به خدمت مقاومت و مبارزه با رژیم سلطنتی درآورد و به همین دلیل، 14 سال از زندگی خود را در زندان گذراند و در آن حبس طولانی‌مدت، 75 هزار بیت شعر سرود که بیشتر آن‌ها، رنگ مقاومت و مبارزه به خود گرفت: «علم و فضل و هنر و سعی و تفکر ممنوع‌ / آن‌چه در شرع حلال است‌، حرام است این‌جا! / فکرِ مجموع در این قافله‌، جز حیرت چیست‌؟ / زان که اندر کف یک فرد زمام است این‌جا / بلخیا! نکبت و ادبار ز سستی پیداست‌ / چاره این‌همه یکباره قیام است این‌جا». ادبیات افغانستان با تحرکات و میراث امثال علامه بلخی، شاهد بروز و ظهور شاعرانی مانند براتعلی فدایی، مشهور به فدایی هروی شد که دیروز دارفانی را وداع گفت. سروده مشهور وی، با مطلع «روس‌ها از مُلک ما بیرون شوید / ورنه غرق رودبار خون شوید / این بخارا نیست خاک آریاست / مهد شیر و میهن شمشیرهاست»، یکی از مشهورترین اشعار سبک مقاومت در ادبیات معاصر افغانستان است. باید توجه داشت که کودتای اردیبهشت‌ماه سال 1357 افغانستان و استقرار نظام مارکسیستی در کشوری با هویت کاملاً اسلامی، زمینه‌ساز تقویت شعر مقاومت در میان شاعران افغانستانی، با بن‌مایه‌های ملی و دینی شد؛ به ویژه در بین آن‌هایی که به ایران مهاجرت کرده‌بودند و مرحوم فدایی، یکی از این افراد به حساب می‌آمد. آن‌ها می‌توانستند بدون وحشت از واکنش‌های هیئت حاکمه افغانستان، آن‌چه را می‌خواستند و صدای مردم میهن خود می‌دانستند، بر کاغذ حک کنند. این مسئله به ویژه در محافل ادبی افغانستان، طی این دوران جدی گرفته شد و با فعالیت امثال براتعلی فدایی، شاعران توانمندی تربیت شدند که می‌توانند برای آینده ادبیات فارسی در افغانستان، افقی روشن را ترسیم کنند.