جواد نوائیان رودسری /    یکی از مهم‌ترین لوازم زندگی بشری، از قدیم‌الایام تا روزگار ما و البته تا آینده‌های دور، آگاهی از وقت و بهره‌گیری از آن برای انتظام امور است. از گذشته‌های دور چنین مرسوم بود که برای تشخیص اوقات مختلف و تعیین ساعت، از برخی ابزارها استفاده می‌کردند؛ مثل ساعت شنی، آفتابی یا حتی ساعت آبی! این مسئله، به‌ویژه درمورد تعیین اوقات شرعی، برای اقامه نماز یا دیگر فرایض دینی، اهمیت فراوانی داشت و به همین دلیل، مسلمانان در ساخت ابزار دقیقی که بتواند اوقات را به نحو مؤثر و مطلوبی نشان دهد، پیشگام و پیشرو بودند. حرم مطهر امام رضا(ع) در تاریخ هزار و 200 ساله خود، با توجه به محوریتی که برای برگزاری فعالیت‌های مذهبی داشت، از ابزارهای متعددی برای تعیین وقت و ساعت برخوردار بود که هرکدام در دوران خودشان، از به‌روزترین ابزارها محسوب می‌شدند. یک نمونه از این ابزارها، شاخص آفتابی است که هنوز هم بر فراز ستونی سنگی در مسجد جامع گوهرشاد وجود دارد و در قدیم، مؤذنان مسجد از آن برای تشخیص وقت اذان استفاده می‌کردند. از حدود سال 1278ش که نخستین ساعت مدرن را برای حرم رضوی خریدند، به‌تدریج استفاده از چنین ساعت‌هایی به جای شاخص‌های قدیمی باب شد.

ماجرای عجیب ساعت مظفری

ساعت مظفری که امروزه بر فراز ایوان جنوبی صحن آزادی(نو) نصب شده، ساخت منچستر است. می‌گویند مظفرالدین‌شاه، دستور خرید آن را در سال 1278ش، صادرکرد و در همان سال هم نصب شد. البته برخی دیگر معتقدند که او، در نخستین سفرش به فرنگ این ساعت را خرید، اما از آن‌جا که این سفر در فروردین‌ماه سال 1279 اتفاق افتاد، نمی‌توان به این ادعا، اعتماد کرد. روایت دیگری هم وجود دارد که بر اساس آن، ناصرالدین‌شاه قاجار به امین‌الملک دستور خرید این ساعت را داد و البته، چون در اردیبهشت‌ماه سال 1275 توسط میرزارضا کرمانی ترور شد و به قتل رسید، عمرش کفاف نداد تا ورود ساعت به ایران و نصب آن را در حرم رضوی ببیند و در نتیجه، ساعت مذکور که سفارش آن را قبلاً داده بودند، در زمان سلطنت مظفرالدین‌شاه به ایران رسید و خرید و نصب آن هم به اسم وی تمام شد. به نظر می‌رسد این نقل قول آخری، به واقعیت نزدیک‌تر باشد؛ هرچند که گروهی معتقدند، اصلا نه ناصرالدین‌شاه ساعت را خرید و نه مظفرالدین‌شاه؛ بلکه امین‌الملک خریدار و واقف آن در حرم رضوی بود! ساعت مظفری از چهار طرف وقت را نشان می‌دهد. هرچند امروزه صدای زنگ آن را نمی‌شنویم، اما تا سال 1334ش که این ساعت در ایوان غربی صحن عتیق قرار داشت و ساعت اصلی حرم محسوب می‌شد، صدای زنگ آن چنان بلند بود که همه مردم شهر مشهد، آن را می‌شنیدند و ساعتشان را با آن تنظیم می‌کردند. پیاله زنگ ساعت مظفری مربوط به سال 1893م/1272ش است؛ یعنی حدود هفت‌سال قبل از فرستادن ساعت به ایران ساخته شده است. این‌که چرا ساعت مظفری را از صحن عتیق جمع کردند، آوردند و گذاشتند بالای برج ایوان جنوبی صحن نو، ظاهراً به سنگینی ساعت و نشست ایوان غربی صحن عتیق مربوط می‌شود که چاره‌ای جز جمع‌کردن ساعت باقی نگذاشت. بد نیست بدانید که کوک ساعت مظفری، 42 ساعته است؛ یعنی آن را هر 42 ساعت یک‌بار کوک می‌کنند. این کوک هم با موتور برقی انجام می‌شود و هم می‌توان از انرژی دست برای کوک‌کردن ساعت استفاده کرد.

عبدالحسین‌خان و یادگاری ساعتی‌اش!

سال 1330 بود که ماجرای نشست ایوان غربی صحن عتیق پیش آمد و مسئولان وقت، به‌ناچار ساعت مظفری را جمع کردند. در این زمان، عبدالحسین‌خان معاون، از بازرگانان صاحب‌نام آن دوره، ساعتی را برای حرم مطهر، از هامبورگ آلمان و به یک نقل، از سوئیس خریداری کرد و آن را با کشتی به بندر خرمشهر آورد و اسفندماه سال 1333 به مشهد رساند و رسماً به آستان‌قدس تقدیم کرد. در فروردین سال 1334، ساعت خریداری‌شده که حالا به آن ساعت «معاون» می‌گفتند، توسط ساعت‌سازی به نام محمدحسین صالحی، روی برج غربی صحن عتیق نصب شد و جای ساعت مظفری را گرفت. ساعت معاون، ساخت سال 1945م/1324ش و از وزن بسیار کمتری نسبت به ساعت قبلی برخوردار است. این ساعت، سه دستگاه مجزا برای کوک ساعت، زنگ ربع‌زن (یعنی زنگ زدن هر 15 دقیقه یک‌بار) و زنگ ساعت‌زن (یعنی زنگ‌زدن هر ساعت یک‌بار) دارد که هم با موتوربرقی کوک می‌شود و هم با هندل دستی؛ زمان کوک هم هر 24 ساعت یک‌بار است. طبق یک روایت، مرحوم معاون این ساعت را بر اساس نذری که کرده‌بود، خریداری کرد؛ نذری برای فرزند بیمارش که با عنایت امام رضا(ع) شفا یافت.

 

باستان‌شناسان پس از 50سال کاوش در شهر سوخته، برای نخستین‌بار موفق به کشف یک لوح حسابداری مربوط به دوران آغاز عهد عیلامی شدند. لوح کشف‌شده، 11سانتی‌متر طول و 7 سانتی‌متر عرض دارد و شامل دو گونه علامت است. یکسری از علامت‌ها خطوطی‌اند که نشان‌دهنده نوع کالای ارسال‌شده همراهِ لوح هستند و دیگری، شامل سلسله شکل‌های مستطیلی عمق‌داری می‌شود که نشان از تعداد کالای ارسال‌شده دارد و فعلاً راز آن برای باستان‌شناسان کشف نشده‌است. مهم‌ترین نکته در ساختار این لوح، اثر مُهر استوانه‌ای ارسال‌کننده، روی آن است. باستان‌شناسان معتقدند که ساختار این مُهر، مشخص می‌کند که برخلاف سومری‌ها که سیستم حسابداری آن‌ها بر اساس نظام شصت‌گانی بوده‌است، مردم شهر سوخته در آن دوره، یعنی 10 هزار سال قبل، از سیستم حسابداری ده‌گانی استفاده می‌کرده‌اند.

 

وزارت خارجه، قدیمی‌ترین وزارتخانه‌ای است که در ایران تأسیس شده‌است و تاریخ تشکیل آن، تقریباً به بیش از 200 سال قبل بازمی‌گردد. اوایل سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار که روابط خارجی ایران در حال توسعه روزافزون بود و سفیران و نمایندگان خارجی متعددی به دربار ایران آمد و شد داشتند، برای مراجعات مأموران خارجی و رسیدگی به امور آن‌ها، مرجع مخصوصی ایجاد شد که وزارت خارجه نام گرفت. رضاقلی‌خان منشی‌الممالک، در سال 1199 شمسی به عنوان اولین وزیر خارجه ایران برگزیده شد. سال‌ها بعد، موتمن‌الملک که حدود ربع قرن در وزارت خارجه سابقه داشت، با توجه به تجارب خودش، نظامنامه‌ای برای این وزارتخانه تنظیم کرد و در سال 1261ش آن را به تایید ناصرالدین‌شاه رساند و مقرر شد که این نظامنامه، ملاک عمل قرار گیرد. 

 

امروز را برخی منابع تاریخی، روز تولد اسحاق نیوتن، ریاضی‌دان و فیزیک‌دان مشهور انگلیسی می‌دانند؛ هم او که نامش را به عنوان کاشف جاذبه زمین، طراح مثلث معروف ریاضی، کاشف قوانین مکانیک و... در کله ما فروکرده‌اند. اما خب، اگر دقیق‌تر به تاریخ نگاه کنیم، معلوممان می‌شود که آقای نیوتن و شاید هموطنان انگلیسی‌اش، جنسشان کمی شیشه‌خرده داشته‌است! خود مورخان اروپایی می‌گویند که مسئله جاذبه، قبل از کشف توسط نیوتن، به وسیله روبرت هوک، یک اروپایی دیگر کشف شد که البته، اگر قضیه را دقیق‌تر پیگیری کنیم، اصلا کشف جاذبه می‌رسد به جهان اسلام و دانشمندانی مثل ابوریحان بیرونی. از آن طرف، مثلث مشهور نیوتن که این‌قدر محافل علمی بریتانیا پُزَش را می‌دهند، حدود شش، هفت قرن قبل از نیوتن، توسط خیام خودمان کشیده شد. آن موقع، یکی نبوده‌است که به نیوتن بگوید: آقای نیوتن، بالاخره همه مسافر خاکیم! دروغ چرا؟!