روز اول اسفندماه سال 1294، در میانه جنگ‌جهانی‌اول، جنگی‌سخت  نزدیک «وِردَن»، شهری کوچک در شمال‌شرقی فرانسه، آغاز شد؛ نبردی خونین بین نیروهای فرانسوی و آلمانی که حدود 10 ماه ادامه یافت و بالاخره در 27 آذر 1295 با شکست قاطع آلمان به‌پایان رسید. مورخان نبرد وردن را سهمگین‌ترین نبرد تاریخ بشر می‌دانند. تلفات این جنگ 10ماهه، چیزی حدود یک میلیون نفر بود؛ فرانسوی‌ها و آلمانی‌ها، این تلفات را تقریباً بالمناصفه تقسیم کردند! فرماندهی فرانسوی‌ها برعهده ژنرال پِتَن بود و ژنرال فالکنهاین، ارتش آلمان را هدایت می‌کرد. آلمانی‌ها قصد داشتند با عبور از وردن، به قلب فرانسه نفوذ و پاریس را تصرف کنند. در واقع وردن برای آن‌ها در حکم دروازه اصلی ورود به پایتخت فرانسه بود.
آغاز حمله
حمله، ساعت هفت و 30 دقیقه صبح روز اول اسفندماه 1294 آغاز شد. هزار و 300 آتشبار و توپ آلمانی، استحکامات سه لشکر ارتش فرانسه را به طول 15 کیلومتر، در سنگرهای راهبردی وردن، 9 ساعت زیر آتش گرفتند؛ اما فرانسوی‌ها دوام آوردند. به این ترتیب، جنگ ادامه یافت و  طی آن 40 میلیون گلوله توپ بین طرفین رد و بدل شد. به‌تدریج و تا اوایل تابستان 1295، مقاومت فرانسوی‌ها در وردن، توجه دنیا را به خود جلب کرد. انگلیسی‌ها که در جنگ‌جهانی‌اول متحد فرانسه بودند، یگان‌های خود را برای حمایت از خط وردن به این منطقه اعزام کردند. به‌تدریج، تراکم نیرو در این جبهه راهبردی بالا رفت؛ آلمان حدود 50 لشکر و فرانسه 75 لشکر را به صورت گردشی، در وردن به‌کار گرفتند. از نیمه دوم جنگ، فناوری‌های کشتار جمعی نیز وارد معرکه شد. آلمان‌ها از گاز کلر در محدوده وسیعی از جبهه وردن استفاده کردند که بخش مهمی از تلفات فرانسه مربوط به آن بود. مورخان معتقدند که شکست آلمان‌ها در وردن، سرآغاز شکست آن‌ها در جنگ‌جهانی‌اول بود. این شکست را باید تحقیری سنگین برای ژرمن‌ها به حساب آورد. آن‌ها نتوانستند وارد خاک فرانسه شوند و پس از پایان جنگ نیز، ناچار به واگذاری بخشی از خاک خود به فرانسوی‌ها شدند. آلمان‌ها این شکست را در جنگ‌جهانی‌دوم جبران کردند؛ پاریس زیرچکمه سربازان هیتلر لگدکوب شد و ژنرال پتن، فاتح نبرد وردن، پای قرارداد تسلیم بدون قید و شرط فرانسه به آلمانی‌ها را امضا کرد!

 

یکی از جاذبه‌های گردشگری استان اردبیل، آبگرم سرعین است که افراد زیادی را، از دور و نزدیک، به سوی خود می‌کشد. تا چند دهه قبل، سرمایه‌گذاری برای بهره‌برداری از این ظرفیت مهم گردشگری، به شکل درخور انجام نشده بود؛ اما این رویکرد به معنای عدم توجه یا شناخته‌نشدن سرعین به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز آبگرم طبیعی ایران نیست.  در دوره قاجار   که آذربایجان، به عنوان ولیعهدنشین ایران، میزبان شاه بعدی بود، سرعین یکی از مهم‌ترین مناطق تفریحی برای ولیعهد و دربارش محسوب می‌شد؛ آنقدر که عکاسباشی دربار نیز، تصویری از آن را ثبت کرد تا در حافظه تاریخ محفوظ بماند. در قاب تاریخ امروز، تصویری زیرخاکی از چشمه آبگرم سرعین را می‌بینید؛ در حالی که در اطراف آن نه از تأسیسات گردشگری خبری هست و نه حتی اتاقکی به عنوان رختکن! عکس مربوط به سال 1270 خورشیدی است، چیزی حدود 130 سال قبل، اواخر دوره ناصرالدین‌شاه.
 

سه‌شنبه، 7 ربیع‌الثانی 1306 * - صبح از خواب برخاستیم. هوا صاف و آفتاب بسیار [بود]. هوای خوبی مثل بهار بود. سوار شده و راندیم برای گوگ‌داغ. اکبرخان و نایب هم با ما بودند. میرزا عبدا... هم بود. قدری که راندیم چند کبک بسیار بزرگ که تازه از ییلاق آمده بودند، از جلوی ما بلند شده، افتادند دره آن طرف. یک کبک را روی زمین، یکی را روی هوا زدیم. راندیم تا آمدیم سر ماهورهای عَسَلَک. اصلا وضع شکار خوب نیست. این جاها همیشه دویست و سیصد و چهارصد شکار می‌آمد و می‌رفت، ولی حالا یک دانه که نیست، هیچ، ردشان هم نبود. اصلاً خبری از این شکارهای پدرسوخته نیست. رحمت‌ا... آمد. به قیافه‌اش می‌خورد که شکار دیده‌باشد. پرسیدیم : چه است؟ عرض کرد: ده دوازده خوک این‌جاست. رفتم و دیدم؛ راست می‌گفت. معلوم می‌شود شکارها از ترس این خوک‌های پدرسوخته رم کرده و این‌جا نمانده‌اند. به میرشکار گفتم برود همه را بکشد!
*21 آذر 1267
 

جواد نوائیان رودسری – عوامل متعددی در طراحی و اجرای کودتای 28 مرداد سال 1332 نقش داشت که پرداختن به همه آن‌ها، در یک نوشتار ممکن نیست. صرف‌نظر از تأثیر اقدامات دکتر مصدق در ماه‌های پایانی نخست‌وزیری‌اش، از جمله انحلال مجلس که در روند اجرای کودتا نقش مهمی داشت، دربار و سفارتخانه‌های آمریکا و انگلیس نیز، صحنه‌گردان‌های اصلی ماجرای کودتا بودند؛ شاه می‌خواست به حکومت مستبدانه مدنظر خود دست پیدا کند و آمریکایی‌ها هم می‌خواستند جاپای خود را در ایران، سرزمین نفت‌خیز خاورمیانه، محکم کنند؛ انگلیسی‌ها هم در تکاپو بودند تا لقمه چرب و شیرین ازدست‌رفته را، دوباره فراچنگ آرند. برخلاف آن‌چه برخی مورخان ادعا می‌کنند، ساختار اجرایی کودتای 28 مرداد، چندان پیچیده نبود؛ این را می‌توان از کم هزینه‌بودن آن دریافت؛ کرمیت روزولت پنج میلیون دلار برای ساقط‌کردن حکومت مصدق به ایران آورد و دست‌آخر، 900 هزار دلار از این مبلغ اضافه آمد و به دولت زاهدی واگذار شد؛ بنابراین، کودتایی که چنین ارزان اجرا می‌شود و خرج زیادی روی دست طراحانش نمی‌گذارد، نمی‌تواند الگوی چندان پیچیده‌ای داشته‌باشد. وجه دیگر این مسئله را می‌توان در شخصیت عوامل اجرایی کودتا دید؛ لُمپن‌ها و اراذلی که می‌شد آن‌ها را با ثمن‌بخس راضی کرد و به میدان کشاند؛ زنان بدنام از محلات معلوم‌الحال و چاقوکش‌‌هایی که به دنبال اسم و رسم و پول بودند، هزینه زیادی برای طراحان کودتا برنداشتند. شاید بد نباشد در شصت‌وهفتمین سالگرد این رویداد غم‌انگیز، نگاهی به شبکه‌ای بیندازیم که طراحان از آن برای اجرای کودتا استفاده کردند.
شبکه‌های مرتبط با سفارت
ریچارد کاتم، مأمور مشهور سیا در ایرانِ سال 1332، طی گفت‌وگویی با خبرنگار نیویورک‌تایمز درباره عوامل فعال در کودتای 28 مرداد گفته‌است:«گروه‌های خیابانی با کمک یک‌شخص متنفذ که دوست ماست، سازمان داده‌شد.» شاید اشاره کاتم در این گفت‌وگو به شاپور ریپورتر، مأمور ارشد ام.آی.6 در ایران باشد. ریپورتر نقش مؤثری در انتخاب و جذب اوباش برای راه‌اندازی آشوب‌های 28 مرداد 1332 داشت. واسطه‌های او می‌توانستند با سردسته‌های اوباش در تهران، قرارومدار بگذارند. برادران رشیدیان به عنوان محوریت این تدارکات شوم، فعال بودند؛ سیف‌ا...، اسدا... و قدرت‌ا...، فرزندان حبیب‌ا... رشیدیان که داستان وابستگی او به سفارت بریتانیا از دوره قاجار شهرت داشت. آن‌ها در جریان جذب اوباش برای سفارتخانه‌های انگلیس و آمریکا، نقش کاتالیزور را ایفا می‌کردند؛ زبان گنده‌لات‌ها را می‌شناختند و می‌دانستند چطور باید آن‌ها را رام کرد و در مسیر دلخواه حرکت داد. برخی از پژوهشگران و مفسران انگلیسی، مانند بریان لیپینگ، از یک‌ونیم میلیون لیره به عنوان دست‌خوش انگلیس به برادران رشیدیان، پس از به‌نتیجه‌رسیدن کودتای 28 مرداد سخن گفته‌اند. رشیدیان‌ها ارتباطات مستمری با شعبان جعفری و دارودسته او داشتند. آن‌ها با استفاده از عوامل خود در شهربانی، موفق به توزیع پول در میان اوباش شدند؛ یکی از این افراد اسدا... خدایکی، معروف به اسدا... کَچَل بود که پول خود را روز 27 مردادماه، از سروان غفاری، افسر پلیس راه‌آهن دریافت کرد. به دیگر سخن، سفارتخانه‌های انگلیس و آمریکا برای اطمینان از ورود اراذل به معرکه کودتا، فقط به شبکه‌های ارتباطی دربار تکیه نداشتند؛ آن‌ها با استفاده از عواملشان، به ماجرا ورود کرده‌بودند.
دار و دسته گنده‌لات‌های اشرف پهلوی
بخش مهمی از عوامل اجرایی کودتا در خیابان‌های تهران، توسط عوامل دربار جذب شدند. افزون بر شعبان جعفری که هم با سفارت و هم با دربار مرتبط بود، افراد دیگری مانند پری آژدان‌قزی، یکی از گردانندگان محله فواحش در تهران نیز، با دربار ارتباط مستمری داشت. حسین فردوست در خاطراتش آورده‌است که این افراد، با اشرف مرتبط بودند و البته با واسطه برادران شاه، سهم خود را از پول کودتا دریافت می‌کردند. جالب این‌جاست که شعبان جعفری، مشهور به «شعبون بی‌مخ»، تا ساعت سه بعدازظهر روز کودتا، در زندان به‌سر می‌برد و از همان‌جا، با واسطه آژدان‌قزی، با دار و دسته خود ارتباط داشت. با دستور اشرف و با مدیریت غلامرضا پهلوی، اوباش دیگری هم وارد میدان شدند؛ ملکه اعتضادی که مانند پری آژدان‌قزی مسئولیت محله فواحش تهران را برعهده داشت، یکی از این افراد بود که ماجرای عربده‌کشیدنش روی جیپ شهربانی و تهییج اوباش برای آشوب و بلوا، مشهور است. در کنار این‌ها، الواطی مانند امیرموبور، حبیب سیاه و برادران عباسی، مشهور به «هفت کَچَلون» نیز، فرصت استفاده از پول کودتا را پیدا کردند. گنده‌لات‌های تهران با دریافت مواجب بیشتر، پای بقیه همپالکی‌های خود را وسط کشیدند. خیابان‌های تهران، در ساعات بعدازظهر روز 28 مرداد، در قُرُق امثال رمضان‌یخی، باقر کچل، ناصر جیگرکی، کبری گُنده و صُغری غوله بود! همه این افراد، زیرشبکه دربار به حساب می‌آمدند. شعبان جعفری در خاطراتش به چگونه آزاد شدنش از زندان اشاره می‌کند و می‌گوید: «یادمه دیدم تیمسار خلعتبری، معاون شهربانی بود اون موقع، تیمسار خلعتبری و بیوک صابر و ... اومدن زندان و گفتن زاهدی، جعفری رو می‌خواد. منو ورداشتن بردن بالای شهربانی ... مام رفتیم اونجا. تا رسیدیم زاهدی بغل واکرد، مام رفتیم بغل تیمسار و... گفتم قربان رفقام زندان هستن. رئیس زندان رو صدا کرد و گفت: اینا رو بده دست این برن.» به این ترتیب، شبکه دربار، مرکب از حدود دو هزار و 500 فاحشه و صدها لات و چاقوکش، روز 28 مرداد 1332، به خیابان‌های تهران ریختند و حدود ساعت 17، خود را به خانه دکتر مصدق در شمال شهر رساندند و آن‌جا را تصرف و غارت کردند. این‌که چرا مانند دو روز قبل از آن، مردم برای حمایت از نخست‌وزیر وارد میدان نشدند، موضوعی است که باید در فرصتی دیگر به آن پرداخت.
 

استاد عبدا... شهبازی، تاریخ‌پژوه برجسته و نام‌آشنا، به پرسشی درباره چرایی وقوع کودتای 28 مرداد پاسخ داد.  وی در جواب این سوال خراسان که چه عاملی را به عنوان مهم‌ترین عامل کودتا و سقوط دکتر مصدق می‌داند، اظهار کرد: «دکتر مصدق مایل به اقدامات قاطع علیه نهاد سلطنت نبود و تصور می‌کرد با تهدیدکردن غرب به احتمال غلبه کمونیسم بر ایران، می‌تواند از آنان امتیاز بگیرد. ایجاد هراس از کمونیسم، منجر شد به تصمیم مشترک آمریکا و بریتانیا برای ساقط‌کردن مصدق در دولت‌های چرچیل و آیزنهاور. [از دیگر عوامل مؤثر در این ماجرا،] اختلافات و تشتت داخلی از اوایل سال ۱۳۳۲ [بود] که به کودتا منتهی شد. شبکه‌های مخفی [هم] در ایجاد و تشدید این تشتت داخلی، نقش جدی داشتند؛ به ویژه با ربودن و قتل سرتیپ افشارطوس که شروع عملیات کودتاست.»
 

نوائیان - محلات بزرگ و شش‌گانه شهر مشهد، درون خود به محلات جزئی‌تری تقسیم می‌شدند که به مرور زمان، نام و یاد بسیاری از آن‌ها، فراموش شد و تنها چند عنوان محدود که یادآور گذشته باشکوه آن محلات است، باقی‌ماند. محله چهارباغ مشهد که در دل محله سرشور قرار داشت و بعدها در دوره صفویه، قسمت‌هایی از آن در محله بالاخیابان قرار گرفت، یکی از این محلات جزئی است که روزگاری دارالحکومه شهر مشهد در آن قرار داشت. بانی این محله که به سبب باغ‌ها و قنات‌های جاری در آن، محله‌ای اعیان‌نشین محسوب می‌شد، شاهرخ، فرزند تیمور گورکانی است. طبق گزارش متون تاریخی، حدود 600 سال قبل، در سال 797 خورشیدی(821 هـ.ق) هنگامی که شاهرخ برای افتتاح مسجد گوهرشاد به مشهد آمد، دستور داد تا طرح محله‌ای زیبا و سرسبز را در غرب حرم رضوی بریزند و به این ترتیب، محله چهارباغ شکل گرفت و شهرت یافت. چهارباغ در دوره‌های بعد نیز، مرکز فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی شهر مشهد بود.