«مخبرالسلطنه هدایت»، نامی آشنا برای علاقه‌مندان به تاریخ معاصر است. این شهرت بیشتر برای حضور مکرر او با مناصب گوناگون در صحنه سیاست ایران اواخر  قاجار و دوران سلطنت رضاشاه است. به گزارش مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، دوران حیات این شخصیت سیاسی، با سلطنت شش پادشاه و وقوع رخدادهای بزرگی همچون ترور ناصرالدین‌شاه، انقلاب مشروطه، دوران استبداد صغیر، انقراض سلسله قاجاریه، روی کار آمدن رضاخان، وقوع دو جنگ جهانی و در نهایت، اشغال ایران و به قدرت رسیدن پهلوی دوم، همزمان بود. مخبرالسلطنه در اغلب این مقاطع یا شاهدی مطلع بوده یا خود در آن نقش‌آفرینی کرده است.«مهدیقلی هدایت» مشهور به «مخبرالسلطنه هدایت»، در سال 1243هـ.ش (1280قمری) در تهران به دنیا آمد. او فرزند «علیقلی‌خان مخبرالدوله» (وزیر علوم ناصرالدین‌شاه و وزیر داخله مظفرالدین‌شاه) و نوه «رضاقلی هدایت»(ادیب، شاعر و رئیس دارالفنون در زمان ناصرالدین‌شاه) بود و از کودکی، در محیطی اشرافی و در ارتباط با بزرگان و صاحب منصبان رشد کرد.در خرداد سال  1306 و در حالی که تنها یک ماه از فعالیت هدایت به عنوان «رئیس دیوان عالی تمیز» (بعدها به دیوان عالی کشور تبدیل شد) می‌گذشت، با نظر مثبت و پیشنهاد «تیمورتاش»، وزیر دربار مقتدر رضاشاه در آن روزها، به نخست‌وزیری رسید. تیمورتاش به دنبال نخست‌وزیری مطیع بود که اختیارات واقعی را از او نگیرد. مخبرالسلطنه گزینه مناسبی بود چرا که «نه مانند مستوفی‌الممالک وجاهت ملی داشت و نه مانند فروغی به شاه و انگلیس نزدیک بود. نزدیک به هفتادسال سن و سابقه ای طولانی در تصدی مناصب مهم دولتی داشت و به لحاظ اجتماعی هم فوق‌العاده تسلیم مافوق بود و از همه حرف‌شنوی و با همه سازگاری داشت.» این پیشنهاد با این شرط مهم که مخبرالسلطنه دست تیمورتاش و «نصرت‌الدوله  فیروز» را در امور اجرایی و سیاسی کشور باز بگذارد، با موافقت رضاشاه همراه شد. مخبرالسلطنه در کتاب معروف خود، «خاطرات و خطرات» که پس از برکناری رضاشاه منتشر شد، در این باره می‌نویسد:«در پشت و روی کار غور کردم و با بعضی دوستان شور. غالب را عقیده به مضمون این شعر بود که خلاف رای سلطان رای جستن، [به خون خویش باشد دست شستن] خصوصاً مزاج پهلوی که طبعاً دیکتاتور است. [به همین دلیل] تن به قضا در دادم.» او به اعتراف خودش، تنها «ماشین امضای رضا شاه» بود. در همین ارتباط می‌گوید: «در دوره پهلوی، هیچ کس اختیار نداشت. تمام امور می‌بایست به عرض برسد و به آن‌چه فرمایش می‌رفت، رفتار شود.»
در دوران شش ‌ساله نخست‌وزیری مخبرالسلطنه، شاه حاکم مطلق کشور و تیمورتاش صاحب اصلی کابینه بود. همه وزرا مطالب خود را با وزیر دربار هماهنگ می‌کردند. در کابینه او که پایدارترین کابینه سلطنت رضاشاه نیز محسوب می‌شود، مسئولیت شخصی وزرا در مقابل مجلس، مسئولیت مشترک وزرا در تصمیمات دولت و مبرا بودن پادشاه از مسئولیت، کاملاً به حاشیه رفت. مخبرالسلطنه خود در شرح استعفایش می‌نویسد:«به شاه عرض کردم تا تیمورتاش بود، فرمودید قول تیمور قول من است. بعد از تیمور، هر وزیری هر مطلبی به هیئت آورد، گفت به عرض رسیده و تصویب شده است.» بررسی«خاطرات و خطرات» نشان می‌دهد که یکی از انگیزه‌های اصلی هدایت برای نوشتن این کتاب، دفاع ازکارنامه سیاسی خود به ویژه در دوران نخست‌وزیری‌اش است. او تلاش می‌کند تا خود را مخالف برخی برنامه‌ها و اقدامات شاه نشان دهد. این در حالی است که بخش عمده‌ای از اقدامات مهم پهلوی اول در عرصه‌های مختلف، در دوران نخست وزیری هدایت رخ داد.

رودسری – توجه به تاریخ، به ویژه تاریخ اسلام، در میان محدثان و فقیهان شیعه، سابقه‌ای طولانی دارد. دفاع و مرزبانی از اندیشه‌های شیعی و آموزه‌های اهل‌بیت(ع)، نیاز فراوانی به آگاهی از وقایع تاریخی و تسلط بر آن ها داشت و بر همین اساس، بسیاری از علمای شیعه، آثار و مکتوباتی درباره تاریخ اسلام به رشته تحریر درآوردند و کوشیدند از این راه، مسیر را برای اثبات حقایقی که بر آن تأکید داشتند، باز کنند. بخش مهمی از آثار تاریخی این فقها، ریشه در میراث حدیثی شیعیان داشت و از این نظر نیز، بسیار با اهمیت و راهبردی بود. در میان تمام علمای نامداری که به این امر اهتمام داشتند، محمد بن محمد بن نعمان عُکبرایی، مشهور به شیخ مفید و زاده سال 336 یا 338 هـ.ق در عُکبرا(قریه‌ای نزدیک بغداد)، جایگاه ویژه‌ای دارد. شیخ افزون بر شاگردی نزد بزرگانی همچون شیخ صدوق، ابن‌قولویه و شیخ جُنید اسکافی که جملگی از علمای مشهور شیعه بودند، شاگردان مبرزی همچون شیخ توسی، سید رضی، سید مرتضی و نَجّاشی را تربیت کرد که این، خود بر دانش و توانمندی فوق‌العاده شیخ مفید شهادت می‌دهد. او پس از مناظره‌ای طولانی با علی بن عیسی رمّانی، از علمای معتزلی مذهب و مغلوب کردن وی، از سوی رمّانی، شیخ مفید خوانده و به این صفت، مشهور شد. شیخ در عرصه تاریخ به نوشتن کتاب مستطاب «اَلْإرْشاد فی مَعْرفة حُجَجِ ا... عَلَی الْعِباد» یا به اختصار، «ارشاد» پرداخت و در نگاشتن این اثر که به شرح و تفصیل زندگی و زمانه ائمه شیعه(ع) اختصاص دارد، از منابع معتنابهی بهره برد؛ هر چند که وی به نام و عنوان این منابع، در اثر خود اشاره‌ای نکرده است. شیخ مفید در شرح واقعه عاشورا از کتاب «مقتل ابی‌مخنف»، قدیمی‌ترین مقتل نوشته شده درباره شهادت امام حسین(ع) و یارانش در کربلا، استفاده و بخش‌هایی از این کتاب را عیناً نقل کرده است. از آن‌جا که این کتاب مهم، دیگر در دسترس نیست، اقتباس عینی شیخ مفید و نیز طبری از آن، زمینه‌ساز ماندگاری اثر مذکور شده، چنان‌که آیت‌ا... یوسفی غروی، محقق برجسته تاریخ اسلام، توانست با مستندات آثار این دو نفر، مقتل ابی‌مخنف را احیا کند. شیخ مفید پس از عمری تلاش پر ثمر در گسترش دانش و تربیت شاگردان برجسته، سرانجام در رمضان سال 413 هـ.ق، بدرود حیات گفت و در حرم مطهر امام موسی‌کاظم(ع) به خاک سپرده شد.
 

جواد نوائیان رودسری – تاریخ پزشکی در تمدن اسلامی، پیوندی استوار با پزشکان و داروسازان نابغه ایرانی دارد. در این بین، بسیاری از مورخان را عقیده بر این است که بنیان نخستین بیمارستان‌های مدرن عصر طلایی تمدن اسلامی نیز، به وسیله پزشکان ایرانی گذاشته شد؛ نامدارانی مانند خاندان بختیشوع که از بیمارستان پیشرفته جندی شاپور در عهد ساسانی، به بغداد کوچیدند و سنگ بنای بیمارستان‌های مدرن را در اقصی نقاط جهان اسلام، از مراکش تا بامیان، گذاشتند. ساخت بیمارستان، به عنوان مرکزی خدماتی و آموزشی، از اقدامات راهبردی حاکمان مسلمان بوده است؛ اقدامی که هم برای آن ها مفید بود و هم خدمت‌رسانی به خلق محسوب می‌شد. قرن چهارم و پنجم هجری، دورانی که اروپا در منجلاب بیماری‌های مهلک و مرگ و میر ناشی از آن غوطه‌ور بود، این‌جا، در ایران دوره اسلامی، بیمارستان‌های مدرن با پزشکانی حاذق و پرستارانی کارآزموده وجود داشت که تخصص‌شان زدودن آثار رنج و درد از تن انسان‌ها بود.
آغاز نهضت بیمارستان‌سازی
آل بویه ایرانی نژاد که آراسته به اعتقادات مذهب شیعه بودند، نخستین گام بلند را در جهت تأسیس عمومی بیمارستان در سراسر ایران آن عصر برداشتند. عضدالدوله دیلمی، امیر فرهنگ‌دوست دودمان بویه، در میانه قرن چهارم هجری، دستور داد تا بیمارستان‌های مجهزی در شهرهای ری، اصفهان، شیراز و یزد ساخته شود. او مدیریت این بیمارستان‌ها را به حاذق‌ترین پزشکان هر شهر می‌سپرد. در ری، محمد بن زکریای رازی، پزشک و داروساز نامی ایران، مدیریت ساخت و بهره‌برداری از بیمارستان بزرگ شهر را برعهده داشت. به دستور او، گوسفندی را کشتند و گوشت آن را در چهار نقطه شهر بر درختی آویختند. آن‌گاه به فرمان حکیم، بیمارستان را در همان مکانی ساختند که گوشت دیرتر از همه فاسد شده بود. این تدبیر برای آن بود که بیماران، به صورت خاص از بهترین شرایط آب و هوایی بهره‌مند شوند. ساختمان بیمارستان ری که نمونه‌ای از بیمارستان‌های متعدد این دوره در ایران اسلامی بود، با سنگ و ساروج ساخته شد و تمهیدات کارایی برای وارد نشدن موش و حشرات موذی به آن اندیشیدند.
نخستین بار در تاریخ پزشکی، بخش‌های مختلفی برای بیماری‌های متنوع در نظر گرفته و قسمت مردان از زنان جدا شد. این اقدام گام مهمی در جهت تحقق حقوق بیمار بود؛ رویکردی که امروزه در بیمارستان‌های مدرن دنیا، به رعایت آن مباهات می‌کنند. در دیگر بیمارستان‌ها نیز، پزشکان برجسته و نامدار، ریاست داشتند؛ جرجانی، طبیب نامدار ایرانی، رئیس بیمارستان مجهز خوارزم بود. در هر یک از این بیمارستان‌ها، امکان ارائه همزمان خدمات بستری به بیش از 200 بیمار فراهم می‌شد؛ حال آن‌که در همان زمان، چهار بیمارستان ظاهراً مجهز در اروپا، در مجموع توانایی پذیرش و پرستاری از 45 بیمار را داشتند! بیمارستان، محلی برای آموزش پزشکان، داروسازان و پرستاران جوان هم بود. آن ها زیر نظر پزشکان و داروسازان رسمی و پرستاران پرسابقه، آموزش می‌دیدند تا مجوز فعالیت در دنیای طبابت را به دست آورند.
ساختمان یک بیمارستان ایرانی، هزار سال قبل
طبق گزارش مورخان، استفاده از تخت در بیمارستان‌های ایران رواج نداشت؛ هرچند در برخی قسمت‌ها، مانند اتاق‌های عمل، از تخت برای ساده‌تر شدن کار استفاده می‌کردند. با این حال، تمام بیماران از موهبت مکان پاکیزه، لباس یکدست و جای خواب بهداشتی، برخوردار بودند و به صورت روزانه، محل استراحت آن ها مرتب و تمیز می‌شد.کف تمام اتاق‌ها، یا مانند بیمارستان صاحبی یزد، با فرش تمیز مفروش می‌شد یا آن را مانند بیمارستان عضدی شیراز از سنگ می‌ساختند تا شست و شویش آسان باشد. اتاق‌های بیمارستان از پنجره کافی برخوردار بود؛ چنان‌که آفتاب در تمام روز، درون آن می‌تابید. معمولاً سطح ساختمان را کمی بالاتر از زمین اطراف می‌گرفتند تا نم و رطوبت به درون آن نفوذ نکند. اتاق‌هایی برای جراحی در نظر گرفته شده بود که از نظر رعایت بهداشت و توجه به پاکیزگی، با اتاق های عمل‌ امروزی برابری می‌کرد. بر خلاف اروپای قرن 19 که تا کشف مسئله ضدعفونی توسط ژوزف لیستر، جراح انگلیسی، همچنان به دلیل عفونت‌های پس از جراحی، قربانی می‌داد، در بیمارستان‌های عصر طلایی تمدن ایرانی اسلامی، کمتر کسی بر اثر این عارضه فوت می‌کرد. پیشرفت‌های جراحی، به ویژه پس از ابتکارات زهراوی و انتقال آن به ایران، اتاق‌های عمل را بسیار مدرن‌تر و امن‌تر از قبل کرد. بیمارستان‌های ایران دوره اسلامی، به داروخانه‌های بزرگی به نام «صیدلانی» مجهز بود که بیماران را از مراجعه به بیرون از بیمارستان، بی‌نیاز می‌کرد. بر ساخت و تهیه داروها نظارت می‌شد و خبره‌ترین داروسازان را به کار تهیه ادویه و اشربه درمانی می‌گماشتند و رئیس آن ها، «شیخ صیدلانی» نام داشت. برخی از نسخه‌های آن روزگار که تأثیری معجزه‌گونه بر درمان بیماری‌ها داشته، هنوز در دنیای مدرن و قرن 21، ناشناخته مانده و توجه پزشکان دنیا را به خود جلب کرده است.
مدیریت مثال‌زدنی
شیوه مدیریت در این بیمارستان‌ها بسیار دقیق بود. رئیس بیمارستان، خود پزشکان را می‌آزمود و برمی‌گزید. پرستاران که به طور عمده از میان بانوان کارکشته برگزیده می‌شدند، زیر نظر رئیس بیمارستان به خدمت مشغول بودند. گزارش های روزانه بیماران در دفاتر ثبت و داروهای خورانده شده به آن ها، در ستون مخصوص نوشته می‌شد تا محل رجوع و بررسی پزشک یا پرستار شیفت بعدی باشد. پزشکان، به صورت شبانه‌روزی در بیمارستان حاضر بودند و رسیدگی به بیماران سرپایی را، در یک کلینیک جداگانه و در روزهای مشخص، انجام می‌دادند. زیگرید هونکه، خاورشناس آلمانی و نویسنده کتاب «هدایایی برای مغرب زمین»، بر این نکته تصریح دارد که پزشکان، افزون بر درمان بیماران مراجعه کننده به بیمارستان، موظف بودند برای سرکشی به بیماران ناتوان، به منزل آن ها بروند و برای این‌کار، بیمارستان مجهز به اسب و دیگر وسایل نقلیه مناسب بود تا پزشک، اسباب و داروها را تا منزل بیمار ببرد. از آن‌جا که در اسلام، کمک به دیگران و اهتمام به وضع جسمی و معیشتی فقرا و قشرهای آسیب‌پذیر جامعه، در درجه اول اهمیت قرار دارد، بسیاری از مسلمانان ثروتمند و نیک‌اندیش، مقوله درمان را راهی برای توجه به همنوع می‌دانستند. در بیمارستان‌های ایران دوره اسلامی، میان مسلمان و غیرمسلمان فرقی گذاشته نمی‌شد. معمولاً بیمارستان موقوفاتی داشت که درآمد آن را صرف بیماران نیازمند می‌کردند و از این لحاظ، بیمارستان‌های ایران را باید نخستین مکان‌های درمانی مدرن دنیا بدانیم که به صورت مدوّن، بودجه‌ای مخصوص در آن ها برای درمان بیماران فقیر در نظر گرفته شده بود. موضوع دیگری که باید به آن اشاره کنیم، توجه ویژه به تغذیه بیمار، بین زمان بستری شدن تا ترخیص وی از بیمارستان است. برنامه غذایی، مطابق دستور پزشک و توسط آشپزخانه بیمارستان اجرا می‌شد و پرستاران، موظف به مراقبت دایمی از این برنامه بودند تا بیمار زودتر بهبود یابد. حتی بیمارستانی برای درمان امراض روانی در اصفهان ایجاد شد که موقوفات فراوانی از آن پشتیبانی می‌کرد. ایرانیان، مبدع بیمارستان‌های سیار هم بودند. در این بیمارستان‌ها که بین روستاها و شهرهای کمتر برخوردار جابه‌جا می‌شد، همه گونه خدمات، از معاینه و طبابت سرپایی تا بستری و جراحی انجام می‌گرفت و در برخی مواقع، بیماران را برای درمان قطعی، به بیمارستان‌های ثابت، در شهرهای بزرگ اعزام می‌کردند و صدالبته، این خدمت برای بیماران نیازمند، رایگان بود.
منابع:
علم و دین در حیات معقول؛  (علامه) محمدتقی جعفری؛ موسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری؛ 1386
تاریخ پزشکی در ایران؛ محمد نجم‌آبادی؛ دانشگاه تهران؛ 1371؛ جلد 2 و 3
مقدمه‌ای بر تاریخ پزشکی اسلام و ایران؛ علی‌اکبر ولایتی؛ مجله اخلاق پزشکی؛ دوره 2؛ شماره 4(1387)
 

قیام شیخ محمد خیابانی یکی از وقایع مهم اواخر دوره قاجاریه است؛ قیامی که در 17 فروردین 1299 در تبریز آغاز شد و با شهادت خیابانی در 22 شهریورماه همان سال، به پایان رسید. شیخ محمد خیابانی یکی از برجسته‌ترین فعالان جنبش مشروطه در آذربایجان محسوب می‌شد. او به دلیل تمایلات آزادی خواهانه‌اش، شهرت فراوانی داشت و به همین دلیل، پس از سقوط حکومت استبدادی محمدعلی‌شاه، از طرف مردم تبریز به عنوان نماینده راهی مجلس شورای ملی شد و برای چند دوره، این مسئولیت را برعهده داشت. خیابانی در دوره وکالت مجلس، در برابر اقداماتی مانند اولتیماتوم روسیه تزاری و قرارداد 1919 با انگلیس، به شدت مقاومت کرد و نطق‌های آتشین او، در تاریخ مبارزات ملت ایران علیه استبداد و استعمار، ماندگار شد. در این بین، مخالفت وی با قرارداد 1919 که وثوق‌الدوله واسطه آن محسوب می‌شد، شدت و حدت بیشتری داشت. خیابانی در تابستان سال 1298، راهی تهران شد تا با تعدادی از رجال سیاسی و مقامات، درباره تحریم قرارداد 1919 و جلوگیری از تصویب آن، گفت‌وگو کند. تصویب این قرارداد به منزله تبدیل شدن ایران به مستعمره بود. وثوق‌الدوله برای جلب رضایت خیابانی به او پیشنهاد رشوه 60 هزارتومانی داد، اما خیابانی ضمن رد این پیشنهاد بر حجم انتقادات و مقابله با وثوق‌الدوله افزود. خیابانی پس از ناامید شدن از سیاستمداران پایتخت نشین، راهی آذربایجان شد تا با بهره گرفتن از همت مردمان پرشور این خطه، گره از کار فروبسته باز کند. از آن‌جا که نمایندگان آذربایجان از رفتن به مجلس محروم شده بودند، خیابانی با تشکیل مجلس محلی تبریز در 22 اسفند 1298، این مجلس را به مرکز تصمیم‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی آذربایجان تبدیل کرد.
در واقع شیخ محمد خیابانی، با سازمان دهی نیروهای آزادی خواه در انجمن محلی تبریز، نوک پیکان اعتراضات را به سوی وثوق‌الدوله، عاقد قرارداد 1919 نشانه رفته بود و می‌خواست مانع از اقدامات ضد میهنی او شود. به این ترتیب، روز 17 فروردین 1299، تبریز شاهد آغاز قیامی بود که هدفی جز ساقط کردن حکومت وابسته وثوق‌الدوله و پس از آن، برقراری آزادی و مساوات میان مردم ایران نداشت. شیخ محمد خیابانی و یارانش، در نخستین روزهای آغاز قیام، توانستند اداره تبریز را به دست بگیرند و پس از آزادکردن آزادی خواهان در بند، عوامل وثوق‌الدوله را از شهر برانند. در این مدت، وثوق‌الدوله از نخست‌وزیری عزل شد؛ اما خیابانی خواستار تغییرات اساسی در نحوه اداره کشور و قطع دست استعمارگران بود؛ موضوعی که باعث شد حکومت مرکزی برای از میان برداشتن شیخ محمدخیابانی مصمم شود. مدتی بعد، مأموران مخفیگاه شیخ محمد خیابانی را پیدا کردند و او، به ضرب گلوله یک قزاق به شهادت رسید.