پنجمین فرزند رضاخان و برادر تنی محمدرضا پهلوی بود. علیرضا هنگام فرار پدرش از ایران و تبعید وی به موریس، همراه او بود. پهلوی دوم از برادر خود بیم داشت؛ چرا که گمان می‌کرد ممکن است از طریق کودتا یا هر اقدام قهرآمیز دیگری جای وی را بگیرد. هنگامی که در آبان 1333 علیرضا پهلوی کشته شد، بسیاری این اقدام را به شاه منسوب کردند. 

 

اگرچه پهلوی دوم، در کتاب «پاسخ به تاریخ»، هدف خود را از به اصطلاح انقلاب سفید، سازندگی و ترقی ایران بیان می‌کند؛ اما می‌توان مهم‌ترین هدف او را در حوزه اقتصادی، تغییر الگوی کلان اقتصادی کشور از کشاورزی و تولید دستی، به صنعتی و پیوستن به نظام جهانی سرمایه‌داری دانست. اما بررسی‌هایی که صورت گرفته است نشان می‌دهد، اصلاحات ارضی به عنوان کانون به اصطلاح انقلاب سفید، نتایج اقتصادی منفی زیادی از خود بر جای گذاشت. به گزارش مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، مهم‌ترین پیامدهای اقتصادی آن، تقسیم و قطعه قطعه شدن زمین‌های کشاورزی، کاهش تولیدات کشاورزی به علت حذف نظام سنتی و در سطحی بالاتر، کاهش نقش کشاورزی در اقتصاد ملی بود. 

جان فوران، پیامدهای این برنامه را با استفاده از تحقیقات اریک هوگلند، کارشناس انگلیسی زبان این برنامه، ارائه می‌دهد. فوران می‌نویسد:«اگر چه به صورت رسمی بیان شد که 93 درصد دهقانان سهم‌بر صاحب زمین شدند و حکومت، این را موفقیتی برای خود قلمداد می‌کرد، اما در پشت این ظاهر موفقیت‌آمیز، هوگلند به یک واقعیت تیره و تار دست یافته است.

 به عقیده وی، اصلاحات ارضی ایران عملاً یک برنامه محافظه‌کارانه بود که مزایای مثبت معدودی داشت. به گفته این کارشناس انگلیسی، شرایط اغلب روستانشینان از نظر موقعیت اقتصادی بهتر از سال‌های قبل از اجرای برنامه نبود. 

ناکار آمدی یک طرح

دلیل این ناکارآمدی آن است که نیمی از خانوارهای روستانشین، به این دلیل که قرارداد رسمی سهم‌بری نبسته بودند و حق نسق نداشتند، مشمول قانون اصلاحات ارضی نشدند. اغلب دهقانانی که صاحب زمین شدند، قطعه زمین های کوچک و نامرغوبی به دست آوردند و نیمی از زمین‌ها، اصولاً تقسیم نشد و در اختیار بزرگ مالکان باقی ماند. 

بعد از پایان برنامه اصلاحات ارضی، 45 هزار زمین دار عمدتاً غایب و بزرگ باقی ماندند که 1350 نفرشان، املاک وسیع بالای 200 هکتار داشتند. 47 درصد همه زمین‌های دایر و قابل کشت، در دست این مالکان غایب باقی ماند که اغلب زمین‌های حاصل خیز کشور را شامل می‌شد.»  فوران شرح می‌دهد که طبق برآوردهای آن زمان، برای تأمین معیشت یک خانواده دهقان، حداقل هفت هکتار لازم بود و پیداست که بیشتر دهقانان، بدون زمین کافی باقی ماندند و چون سرمایه لازم را برای کشت، داشت و برداشت در زمین های خود نداشتند، فقیرتر شدند. 

  گروه اندیشه 

info@khorasannews.com

«موضوعی که لازم است گفته شود، این است که هر چه قبر رضاخان را کندند، حتی استخوان‌های او هم به دست نیامد. بعداً معلوم شد که شاه هنگام فرار، استخوان‌های پدرش را برداشته و با خود به قاهره برده است و حالا هم در یک جای امن، در لوس آنجلس نگهداری می‌شود. این استخوان‌ها را در کنار جنازه فرزند اشرف، آقای شفیق، به امانت نگهداری می‌کنند تا به اصطلاح، در یک فرصت مناسب، در ایران دفن کنند!» آن‌چه خواندید، فرازی از خاطرات «آیت‌ا... خلخالی» است که در آن، به بخشی از خاطرات وی درباره وقایع مربوط به تخریب مقبره رضاخان در اردیبهشت‌ماه سال 1360 اشاره شده است. طی روز‌های اخیر، رواج شایعه پیدا شدن یک جسد مومیایی در زمینی نزدیک به حرم حضرت عبدالعظیم(ع)، احتمال تعلق داشتن آن به پهلوی اول را تقویت می کند. خبرگزاری‌های مختلف، به تفصیل اخباری را منتشر کردند که ماهیت و عصاره همه آن ها یکی بود و تنها در نحوه بیان خبر تفاوت داشت. این‌که آیا در زمین مذکور جسدی مومیایی شده را یافته‌اند یا این موضوع، صرفاً شایعه‌ای است که با هدف یا بدون هدف، در فضای مجازی منتشر شده، موضوعی است که باید ضمن بررسی اسناد و شواهد، پاسخ آن را داد. اما موضوعی که باید به آن از منظر اطلاعات تاریخی موجود نگریست، این است که آیا واقعاً جسد مومیایی شده رضاخان در مقبره قرار داشته است؟ اگر این موضوع صحت داشته باشد، آیا می‌توان مکانی را که ادعا می‌شود مومیایی مذکور در آن یافت شده است، منطبق با مقبره تخریب شده پهلوی اول دانست؟

انتقال جسد پس از 6 سال!

17 اردیبهشت‌ 1329 جسد رضاخان از مصر به ایران حمل شد و آن را در آرامگاهی که محسن فروغی طراحی‌اش کرده بود، به خاک سپردند. در آن زمان، حدود شش سال از مرگ رضاخان گذشته بود. محمدرضاپهلوی طی این مدت، به دلیل نفرت عمومی از پدرش، جرئت نکرد ترتیب انتقال و دفن جسد وی را به ایران بدهد. افکار عمومی هنوز جنایات پرشمار پهلوی اول را از یاد نبرده بود. هنگامی که جنازه را به ایران حمل کردند نیز، هیچ یک از علمای مشهور آن زمان، حاضر به اقامه نماز بر پیکر وی نشد. تقریباً تمام طیف‌های سیاسی آن دوره، به استثنای وابستگان به دربار، نسبت به رضاخان، اعمال او و انتقال جسدش به ایران، ابراز انزجار کردند. به هر ترتیب، پس از دفن جنازه وی در محل تعیین شده، به تدریج بنای مستحکمی بر روی آن ساخته شد. مدتی بعد، علیرضا پهلوی که در یک سانحه هوایی، در آبان 1333 کشته شده بود، کنار قبر رضاخان دفن شد. به نظر می‌رسید آرامگاه ساخته شده، قرار است به مقبره خانوادگی پهلوی‌ها تبدیل شود، اما به ناگاه، امواج توفنده انقلاب اسلامی، شرایط را تغییر داد و طومار حیات رژیم پهلوی را در هم پیچید. شاه در دی‌ماه سال 1357، از ایران گریخت و پس از مدت‌ها دربه‌دری، در مصر درگذشت و جسدش را در مسجد «رفاعی» دفن کردند. پس از مدتی، ساختمان مستحکمی که پهلوی‌ها برای نگهداری اجسادشان ساخته بودند نیز، گرفتار خشم ملت و در اردیبهشت سال 1360، با خاک یکسان شد.

جنازه هست یا نیست؟!

در بین مورخان معاصر، ظاهراً تنها «حسین مکی» است که ادعا می‌کند محمدرضا پهلوی، هنگام خروج از ایران، بقایای جسد پدرش را هم با خود برد و بعدها، باقی‌مانده پیکر رضاخان، در کنار شاه مخلوع، در مسجد «رفاعی» قاهره، دفن شد. این ادعا البته مستند به سندی نیست و به نظر می‌رسد بیشتر بر مبنای حدس و گمان و با تکیه بر شایعات رایج آن زمان، بیان شده باشد. «آیت‌ا... خلخالی» نیز، همان‌طور که بیان شد، به این شایعه اشاره می‌کند و پیدا نشدن بقایای جسد رضاخان را دلیل صحت این امر می‌داند. با این حال، در هیچ‌کدام از خاطراتی که توسط سران رژیم گذشته و وابستگان دربار به رشته تحریر درآمده، اثری از چنین اقدامی در دست نیست. واقعیت آن است که شاه هنگام فرار از ایران، امیدوار بود مانند سال 1332، باز هم بتواند با اجرای یک کودتا و با حمایت آمریکایی‌ها، به قدرت بازگردد و به نظر می‌رسد، با چنین دیدگاهی، همراه بردن بقایای پیکر پدرش، واقعیت نداشته باشد. از سوی دیگر، روایت «فرح دیبا» از آخرین روزهای حضور شاه در ایران نشان می‌دهد که او آن‌قدر برای خروج دستپاچه بود که اصلا به چنین موضوعاتی فکر نمی‌کرد. با این حال، باز هم نمی‌توان در این باره به تحقیق سخن گفت؛ چراکه اسناد و مدارک لازم در این زمینه، وجود ندارد.

شایعه یا شیادی!

اما نکته‌ای که نباید از یاد ببریم، فرجام زمینی است که ساختمان مقبره رضاخان روی آن ساخته شده بود. ساعاتی پس از انتشار شایعه یافته شدن یک مومیایی در اطراف حرم حضرت عبدالعظیم(ع) و ادعای متعلق بودن آن به رضاخان، «عبدا... شهبازی»، پژوهشگر تاریخ، در کانال تلگرامی خود، ضمن «شیادی» خواندن انتشار این شایعه، نوشت:«تصاویری پخش شده است از جنازه‌ای که گویا آن را به سبک مصر باستان مومیایی کرده اند(تکه‌های پارچه چسبیده به جسد، به سبک مومیایی‌های قدیم مصر، در عکس مشهود است). ادعا می‌شود این «مومیایی»‌ در شهر ری ‌کشف شده [است] و به رضا شاه تعلق دارد که مقبره او پس از پیروزی انقلاب تخریب شد. این عکس حتی در کانال‌ها و گروه‌های تخصصی نیز بحث‌برانگیز شد. بر این اساس، می‌توان تصور کرد شایعه فوق چقدر گسترده است. رضا شاه در ۴ مرداد ۱۳۲۳ در ژوهانسبورگ (آفریقای جنوبی) فوت کرد. جنازه او را «مومیایی»‌ کردند و در مسجد رفاعی قاهره به امانت گذاشتند. در اردیبهشت ۱۳۲۹، زمانی که موج نفرت از رضا شاه در ایران فرونشست و فضای سیاسی آرام شد، جنازه به ایران منتقل شد و در ۱۷ اردیبهشت، طی مراسم رسمی تشییع و در مقبره اختصاصی دفن شد. روش «مومیایی» که برای حفظ جسد رضا شاه به کار رفت، روش متداول امروزین است که با «مومیایی» در مصر باستان تفاوت دارد. در «مومیایی» امروزین، امعا و احشا را تخلیه و موادی به جسد تزریق می‌کنند تا مانع پوسیدگی و تعفن شود. در این روش، برخلاف مصریان باستان جسد را در پارچه نمی‌پیچند. ‌طبق تعرفه سال ۱۳۹۶ پزشکی قانونی ایران، هزینه «مومیایی‌» کردن جسد برای انتقال به خارج سه میلیون تومان است. تصور سینمایی و عامیانه از «مومیایی»، سبب شد عکس منتشرشده از این جنازه به عنوان «مومیایی رضا شاه» به سرعت پخش شود. نگاهی به عکس جنازه که شبیه «مومیایی»‌های مصر باستان بازسازی شده است، به سادگی این شیادی را عیان می‌کند.» شهبازی تأکید می‌کند که مکان حفاری شده مورد ادعا، در باغ طوطی قرار دارد، اما محل دفن جنازه رضاخان، در مکان دیگری است.

در دوران پهلوی دوم، افراد زیادی به‌عنوان کارگزار و مقامات سیاسی، لشکری و کشوری به او خدمت کردند؛ اما در بین آن ها فقط چند نفر انگشت‌شمار توانستند به حلقه نزدیکان شاه اضافه شوند و در بین آن ها، فقط اسدا... علم توانست اعتماد شاه را به حدی جلب کند که بر روی بسیاری از تصمیم‌گیری های اساسی او تأثیرگذار باشد. شاه به علم آن‌قدر اعتماد داشت که نه‌تنها در مسائل سیاسی از او به‌عنوان واسطه و ابلاغ کننده سیاست‌های خود به دولتمردان و حتی مخالفان استفاده می‌کرد، بلکه حتی وی از بسیاری از مسائل شخصی و خصوصی شاه آگاهی داشت و سال ها برای وی، نقش محرم اسرار را ایفا می‌کرد. سال 1327 را می‌توان سرآغاز نزدیکی علم به شاه دانست.

 پهلوی دوم در این سال، بعد از اتفاقاتی مانند ترور او و تشکیل مجلس مؤسسان و افزایش اختیاراتش، علم را به‌عنوان یکی از وزیران تحمیلی به ساعد معرفی کرد. علم در ابتدا وزیر کشور و بعد وزیر کشاورزی شد. در همین زمان، او نقش چشم و گوش شاه را در کابینه بازی می‌کرد و همین مسئله، سبب شد زمانی که رزم‌آرا به نخست‌وزیری رسید، ابتدا از پذیرش او به‌عنوان وزیر خودداری کند؛ اما بعد، با اصرار شاه درترمیم کابینه، علم دوباره وزیر شد.  او در این دوران، در کنار مناصب رسمی، شروع به انجام برخی اقدامات به‌صورت غیررسمی کرد که در نزدیکی او به شاه مؤثر بود.

 بعد از کودتای 28 مرداد نیز، شاه برای اجرای برنامه دموکراسی دو حزبی خود در ایران، علم را مأمور تشکیل حزب اقلیت کرد. چندی بعد، او به کانالی برای جذب افراد منتقد تبدیل شد و با برنامه‌ها و اقدامات وی بود که افرادی مانند رسول پرویزی، ناتل خانلری و محمد باقری جذب سیستم شدند. ارتباط با افراد مخالف، از دیگر فعالیت‌هایی بود که علم در قالب دبیر کل حزب مردم، از سوی شاه انجام می‌داد.

 براین اساس، علم به‌مثابه پل ارتباطی غیرمستقیم شاه با مخالفان عمل و با برخی از آن ها دیدار کرد و نظرات آن ها را به شاه یا نظرات شاه را به آن ها انتقال می‌داد. این اقدام علم، یک مجرای غیررسمی بین شاه و برخی مخالفان، از ‌جمله تعدادی از اعضای جبهه ملی فراهم می‌کرد تا هم رژیم آن ها را تحت کنترل داشته باشد و هم این که در صورت امکان بتواند برخی از آن ها را در سیستم جذب کند.