56000 کیلومترمربع در چنگال فرونشست
نتایج یک پژوهش جدید جهانی بحران فرونشست در ایران را بررسی کرده و از گرفتاری ۲۶۵ شهرستان در این چالش زیست محیطی خبر داده است. پهنه ای به مساحت 56 هزار کیلومتر سالانه از 10 تا حدود 40 سانتی متر، فرونشست را تجربه میکند. رئیس پژوهشکده زمین در گفت وگو با خراسان، ضمن اشاره به تجربه کشور اسپانیا در مدیریت منابع آب، اما روند را رو به بهبود نمی داند

صادق غفوریان- نتایج یک پژوهش جدید در مجله معتبر Science Advances، زنگ خطر را برای ایران به صدا درآورده است. این تحقیق که با پردازش شش هزار تصویر ماهوارهای بین سالهای ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۹ انجام شده، بیانگر این واقعیت تلخ است که حدود ۳.۵ درصد از مساحت کل ایران تحت تاثیر فرونشست زمین قرار دارد. ما ضمن مرور اطلاعات این مقاله، با دکتر «راضیه لک» رئیس پژوهشکده علوم زمین وابسته به وزارت صنعت، معدن و تجارت همکلام می شویم. او معتقد است، به طور کلی حوزه محیط زیست نه تنها سمت و سوی بهبود ندارد، بلکه شاهد بدترشدن شرایط هستیم. او راهکار کنترل بحران فرونشست را مدیریت منابع آب به ویژه در بخش کشاورزی می داند.
هر سال یک سد نابود می شود
اگر بخواهیم بدانیم این 3.5 درصد با از میان رفتن چه مقدار از منابع آب های زیرزمینی رقم خورده باید به عدد دست کم سالیانه ۱.۷ میلیارد مترمکعب آب اشاره کرد که گویی هر سال، یک سد آب شیرین ناپدید میشود.
56 هزار کیلومتر تحت تاثیر فرونشست
نگاهی جزئی تر به اطلاعات این مقاله تصریح تاسف باری را پیش روی ما قرار می دهد: «تقریباً 56 هزار کیلومترمربع معادل 3.5 درصد از مساحت کشور در معرض فرونشست زمین است که دلیل غالب آن به برداشت بی رویه آب از منابع زیرزمینی مرتبط است.
از 10 تا 35 سانتی متر
حال این که زمین به چه میزان فرونشست می کند، در نقاط مختلف دارای شرایط متفاوتی است. 3هزار کیلومتر از این 56 هزار کیلومتر سالانه 10 سانتی متر فرونشست را تجربه می کند و در مناطقی از حوضه آبریز فلات مرکزی که حاوی دو سوم سفرههای آبی در حال تخلیه کشور است، به نرخ سالانه بیش از 35 سانتیمتر فرونشست گرفتارند.
عوامل موثر در فرونشست
اما چه دلایلی را می توان به عنوان عوامل مهم فرونشست قلمداد کرد که در این زمینه باید گفت، عوامل ترکیبی همچون، چهار برابر شدن جمعیت طی شش دهه اخیر، صنعتی شدن سریع و گسترش کشاورزی، فشار انبوهی را بر منابع آبی کشور وارد کرده است. این مقاله معتقد است، استفاده بی رویه از آب های زیرزمینی در ایران به یک هنجار تبدیل شده است. نکته دیگر، زیست حدود یک چهارم مردم در مناطق خشک و نیمه خشک است که خود دلیلی بر هجوم گسترده به بهره برداری از آب های زیرزمینی شده است.
برداشت سالانه 5.7 میلیارد مکعب
این اطلاعات از آمار نگران کننده دیگری هم پرده بر می دارد: اندازهگیریهای منابع آب های زیرزمینی، نرخ کاهش نگرانکننده سالانه حدود 5.7 میلیارد مترمکعب را بین سالهای 2002 و 2015 نشان می دهد که البته این ارقام در سال های اخیر که کم بارشی و خشکسالی تشدید شد، احتمالا بیشتر هم شده است. بد نیست بدانیم که مدیریت غلط ما درباره این منابع زیرزمینی، سطح آب های زیرزمینی طی سال های 2002 تا 2012 را به میزان 9 سانتی متر کاهش داده است.
وضعیت نگران کننده تهران و مشهد
این پژوهش در بررسی های خود، به نقاط ملتهب و بحرانی ایران هم اشاره کرده است: «چالش فرونشست در مناطقی که شدیداً به آبهای زیرزمینی وابسته هستند، مانند تهران به عنوان پایتخت، مناطق کشاورزی خیز رفسنجان و شهر پرجمعیت مشهد، به دلیلی برای نگرانی تبدیل شده که نشاندهنده یک بحران اساسی آبهای زیرزمینی در این مناطق است.»
قطب پسته و فرونشست 37 سانتی متری
پیمایش ها در یک دهه اخیر می گوید، فرونشست زمین، ۲۶۵ شهرستان از بیش از 420 شهرستان کشور را تحت تاثیر قرار داده است به طوری که هشت شهر مناطق فرونشست بیش از 1000 کیلومترمربع را تجربه می کنند. این شهرها عبارت اند از: کرمان، رفسنجان و سیرجان در استان کرمان، مرودشت در استان فارس، نیشابور در خراسان رضوی، بوئین زهرا در استان قزوین و گنبدکاووس و آق قلا در استان گلستان. در میان مناطقی که شدیدترین فرونشست زمین را تجربه می کنند، استان کرمان با نرخ های هشداردهنده فرونشست خودنمایی می کند. به ویژه شهر رفسنجان که به عنوان قطب تولید پسته ایران شناخته می شود، بیشترین میزان فرونشست را با رقم شگفت انگیز 37 سانتی متر در سال تجربه می کند. شهرستان ارزوئیه در استان کرمان نیز در پشت سر، میزان قابل توجه 34 سانتی متر در سال را ثبت می کند. در استان البرز، شهرستان های ساوجبلاغ و نظرآباد به ترتیب با حداکثر 29 و 27 سانتی متر در سال فرونشست زمین قابل توجهی را نشان می دهند.