رد پای رستم و تهمینه در دهه 70 و 80

الهه آرانیان- جای کتابی پژوهشی مانند کتاب «از شاهنامه تا رمان» در حوزه ادبیات فارسی خالی بود. دکتر اعظم نیک‌خواه فاردقی، دانش‌آموخته زبان و ادبیات فارسی دغدغه‌مندی‌اش درباره رسالت اجتماعی ادبیات را در رساله دکتری‌اش نشان داده و بعد از گذشت چندسال آن را در قالب کتاب منتشر کرده‌است؛ کتابی که محمدجعفر یاحقی در مقدمه آن نوشته‌است: «این مجموعه پرسش‌ها، که براساس تجربه دریافته بودیم پرسش بسیاری از شاهنامه‌دوستان و عموم علاقه‌مندان نیز هست، امیدواریم بتواند به گوشه‌ای از دغدغه‌هایی که در ذهن‌ها هست پاسخ بدهد و مهم‌تر از آن راه را برای پرسش‌های دیگر و دیگران نیز بگشاید». کتاب «از شاهنامه تا رمان»، ورود شخصیت‌های شاهنامه فردوسی به رمان‌های فارسی را از سال 1370 تا 1390 بررسی کرده‌ و کنش اجتماعی، دغدغه‌ها و مواضع فکری نویسنده‌های این آثار را نشان داده‌است.

 

 درباره ایده پژوهش «از شاهنامه تا رمان»

 این کتاب در اصل رسالۀ دکترای اعظم نیک‌خواه فاردقی است. او در مصاحبه‌ای می‌گوید: «چند سال پیش که قرار بود، پیشنهادۀ  موضوع رساله را انتخاب کنم و بنویسم، موضوعات مختلفی در ذهنم می‌چرخید. در این میان چیزی که بیشتر از همه مرا به این سمت سوق داد، بازخوردهای مردم و حتی برخی رسانه‌ها درباره ادبیات بود. بارها و بارها دیده بودم که ادبیات را به شعر و شاعری تقلیل می‌دهند و تصویری که از ادبیاتی‌ها در ذهنشان است، افرادی بیمارگونه و منزوی با حافظه‌های شعری قوی است؛ افرادی منفعل و بی‌تفاوت   به مسائل و مشکلات اطرافشان! به همین دلیل تصمیم گرفتم به آن بُعدی از ادبیات بپردازم که کمتر دیده شده بود و از آن برهۀ زمانی‌ بنویسم که پژوهشگران کمتر از آن نوشته بودند».

 

حرف اصلی این کتاب چیست؟ 

این کتاب از رسالت اجتماعی ادبیات می‌گوید. مگر می‌شود نویسنده یا شاعری در انزوا و خلوت خودش بدون هیچ توجهی به جامعۀ خود و مسائل مربوط به آن، به خلق اثر بپردازد؟ در این کتاب سعی شده با بررسی چرایی وجود کنشگران شاهنامه در برخی رمان‌های فارسی، مواضع و دغدغه‌های فکری و اجتماعی نویسندگان آن‌ها نشان داده شود. به‌عنوان نمونه، ما دو رمان با محوریت تهمینه داریم، یکی قصه تهمینه نوشته محمد محمدعلی و دیگری، تهمینه نوشته نادعلی همدانی. هردوی این رمان‌ها در یک برهه زمانی چاپ شده‌اند. چرا تهمینه محمدعلی تهمینه‌بودن را انکار می‌کند و تصمیم می‌گیرد سنت‌شکن باشد؟ حتی اسمش را هم عوض می‌کند. شخصیت سیروس زابلی که درواقع همان رستم زابلی است، چرا در این رمان به شخصیتی ضعیف و منفعل تبدیل شده؟ تهمینه نادعلی همدانی چرا به‌رغم تهمینه محمدعلی، به زنانگی‌اش معترض نیست؟ در همین رمان نادعلی همدانی، چه اتفاقی می‌افتد که گردآفرید از پهلوانی و جنگاوری‌اش ناراضی است و تصمیم می‌گیرد لباس جنگ را کنار بگذارد و فقط مادر و همسر باشد؟ در رمان «به هادس خوش آمدید»، نوشته بلقیس سلیمانی، رودابه را داریم؛ اما چه اتفاقی می‌افتد که کنش‌های این رودابه کاملاً عکس و درتضاد با رودابه شاهنامه است. در رمان «سهراب‌کشان» داستان رستم و سهراب تکرار می‌شود؛ اما چرا این‌بار پیروز میدان سهراب است؟ این کتاب به این پرسش‌ها در بافت سیاسی-اجتماعی جامعه تولید متن پاسخ داده‌است.