شاطر عباس صبوحی

ایا صیّاد رحمی کن، مرنجان نیم‌جانم را

بکَن بال و پرم، امّا مسوزان استخوانم را

اگر قصد شکارم داشتی اینک اسیرم من

دگر از باغ بیرون شو، مسوزان آشیانم را

به گردن بسته‌ای چون رشتۀ بر پای زنجیرم

مروّت کن اجازت ده که بگشایم زبانم را

به پیرامون گُل از بس خلیده خار در پایم

شده خونین به هر جای چمن بینی نشانم را

در این کنج قفس دور از گلستان، سوختم، مُردم

خبر کن ای صبا از حال زارم، باغبانم را

ز تنهایی دلم خون شد، خدا را محرم رازی

که بنویسم به سوی دوستانم، داستانم را

من بیچاره آن روزی به قتل خود یقین کردم

که دیدم تازه با گرگ اُلفتی باشد، شبانم را

اسیرم ساخت در دست قضا و پنجۀ دشمن

دچار خواب غفلت کرد از اوّل پاسبانم را

مردن برای چیزی

این عبارت که در معنی «علاقه‌ بسیار به داشتن یا خوردن چیزی» به کار می‌رود، گرته‌برداری از زبان انگلیسی است. در زبان معیار بهتر است از به کار بردن آن پرهیز کنیم:

نمونه‌ غیرمعیار: می‌میرم برای یک فنجان قهوه.

نمونه‌ معیار: تمایل زیادی به خوردن یک‌ فنجان قهوه دارم.

 

مُحال

تلفظ این کلمه که در معنی «غیرممکن» به کار می‌رود در زبان فارسی به فتح میم، ولی در عربی به ضم آن است. برای این که این کلمه را با دو کلمه‌ دیگر محالّ (جمع محل) و مِحال (حیله) اشتباه نکنیم بهتر است آن را به ضم «میم» تلفظ کنیم.

 

برگرفته از « فرهنگ سخن» اثر استاد حسن انوری

 

همان‌گونه که جهان، هیچ‌گاه از خیر و شر خالی نبوده و نیست، به همان اندازه امکان خالی شدن ادبیات از اسطوره‌ها دور از ذهن است. از دورافتاده‌ترین قبایل دنیا گرفته تا پیشرفته‌ترین کشورها، از گذشته‌های دور تا امروز آثار ادبی فراوانی را با حضور پررنگ اسطوره‌ها به یادگار گذاشته‌اند. آثاری که نشانگر فرهنگ، نحوه تفکر، خصوصیات روحی، روانی و اجتماعی یک ملت در دوره‌ای تاریخی به شمار می‌آید. اگرچه اسطوره‌ها عناصری مهم در آثار ادبی جهان به شمار می‌آیند اما در روزگار ما تعداد زیادی از نویسندگان و شاعران کشورمان به دلایل مختلف، بهره‌گیری از اسطوره‌ها و اسطوره آفرینی را تا حدود زیادی فراموش کرده اند. این فراموشی بی‌تردید، آسیب‌های قابل‌توجهی به شعر، داستان، نمایش نامه، فیلم‌نامه و دیگر آثار ادبی ما وارد می‌آورد. ازجمله این آسیب‌ها می‌توان به کاهش شدید جذابیت آثار ادبی، کاهش قدرت ماندگاری آن ها در طول تاریخ و همچنین شباهت زیاد فرم و محتوای آثارادبی به یکدیگر اشاره کرد. برای بررسی دلایل کم‌رنگ شدن اسطوره‌ها در ادبیات معاصر کشور با دکتر ابوالقاسم اسماعیل‌پور، اسطوره پژوه برجسته، مترجم، نویسنده و استاد فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه شهید بهشتی گفت‌وگو کرده‌ایم.

 

دلیل کم رنگ بودن اسطوره‌ها در ادبیات معاصر ما نسبت به ادبیات جهان چیست؟

بعد از مشروطه در ایران، واقع‌نگری و تکیه بر اتفاقات روزمره در جامعه به‌شدت موردتوجه نویسندگان و شاعران  قرار گرفت و اسطوره‌ها از همان زمان در ادبیات ما شروع به کم‌رنگ‌تر شدن کردند. حتی در آن زمان گاهی به اسطوره‌ها در حد افسانه و خرافات نگریسته می‌شد. این روند تا چند دهه پیش ادامه داشته است. این در حالی است که ما در ادبیات معاصر، می‌توانیم از مضامین سنتی و اصیل ایرانی به‌جای تکنیک‌های غربی و نمادهای یونانی و رومی بهره ببریم. حقیقت این است که ما باید به اسطوره‌های وطنی خودمان بازگردیم و این وظیفه شاعران، نویسندگان و منتقدان است تا دوباره توجه مردم جامعه و عموم هنرمندان را به این‌ موضوع مهم جلب کنند. یکی از دلایل ضعف بهره‌گیری از اسطوره‌ها در آثار ادبی امروز به این برمی‌گردد که  اسطوره‌شناسی ایران نسبت به علم اسطوره‌شناسی کشورهای دیگر  سابقه کمتری دارد. شروع علم اسطوره‌شناسی در کشور ما تقریباً به سال 1350 برمی‌گردد، اگرچه ما از اسطوره‌های چند هزارساله برخورداریم ولی علم اسطوره‌شناسی ما هنوز سن کمی دارد و به دلیل آشنایی اندک نویسندگان و شاعران ما با این علم، مشکلاتی رخ‌داده است.

 

مقدمات اسطوره آفرینی که شاعران و نویسندگان معاصر باید به آن توجه داشته باشند، چیست؟

به نظر من اسطوره آفرینی نسبت به اسطوره پردازی نیاز به توجه بیشتری دارد. در اسطوره پردازی، اساطیر کهن ما باز روایی می‌شود اما در اسطوره آفرینی اسطوره‌های مدرن‌تر و هماهنگ با جامعه امروز خلق  و به ادبیات افزوده می‌شود. برای اسطوره آفرینی به مقدماتی نیاز است؛ اول این که شاعران و نویسندگان به سراغ مطالعه مجموعه اسطوره‌ها بروند. هر نویسنده و شاعری باید به این موضوعات از بعد نماد شناسی، رمزگشایی و داستان‌پردازی آگاه باشد. بخش دوم نیز آشنایی شاعر و نویسنده با چگونگی بهره بردن از اسطوره‌هاست. نویسنده‌ها با بهره‌گیری از ریشه‌های یک اسطوره و مدرن سازی آن می‌توانند به خلق اسطوره‌های به‌روز، دست یابند.  نویسندگان بزرگ معاصر جهان با  به‌روز سازی اسطوره ها ، شخصیت‌های نو و متناسب با تفکرات انسان قرن بیست‌ویکم خلق کرده‌اند.

 

خالی شدن ادبیات معاصر از اسطوره‌ها چه آسیب‌هایی را به همراه دارد؟

یکی از آسیب‌های مهم، جهانی نشدن ادبیات است. بی‌تردید ادبیات ما با سخن گفتن از بدیهیات زندگی همچنان بومی خواهد ماند. استفاده از اسطوره‌های یک ملت به هر اثری هویت می‌بخشد. وقتی نویسندگان و شاعران ما در آثارشان از اسطوره‌ها بهره ببرند، بی‌گمان مردم هر نقطه از دنیا که شعرها و داستان‌های آن‌ها را بخوانند متوجه امضای ایرانی پای آن کار می‌شوند. آسیب دوم بهره نبردن از اسطوره‌ها، افتادن در دام تکرار است. اگرچه حافظ، شاعر بزرگی در عرصه عاشقانه سرایی است اما وقتی به سراغ اسطوره‌هایی ازجمله جام جم می‌رود، شعر او شنیدنی‌تر می‌شود و ابعاد جهانی پیدا می‌کند ولی عاشقانه نویسی محض، هر اثری را به دامگاه تکرار می‌کشاند.

 

اولین اسطوره‌ها در ادبیات ما متعلق به چه زمانی است؟

استفاده از اسطوره در شعر را می‌توان متعلق به زمان حکیم ابوالقاسم فردوسی به بعد دانست،به همین دلیل است که علاوه بر حماسه‌پردازی، به فردوسی لقب شاعر اسطوره پرداز نیز داده‌اند. اگر بخواهیم راه دوری نرفته باشیم باید به سهراب سپهری به‌عنوان یکی از شاعران اسطوره پرداز معاصر اشاره‌کنیم که شعرهایش توسط «کلارا خانیس» شاعر، نویسنده و مترجم اسپانیایی ترجمه‌شده و در کشورهای اروپایی غوغایی به پا کرده است. سپهری در شعر «پشت دریاها» به نمادها و اسطوره‌های فراوانی اشاره دارد. سهراب سپهری در این شعر به دنبال شهر اسطوره‌ای می‌گردد که زاییده ذهن اوست.

 

در روزگار ما کدام کشور در بهره‌برداری از اسطوره‌ها پیشتاز است. آیا ادبیات معاصر کشور ما در این میان جایگاهی دارد؟ 

نویسندگان و شاعران آمریکای لاتین در پرداختن به اسطوره‌ها بسیار قوی هستند و از نمونه شاعران موفق این کشور «اوکتاویو پاز» است که به بزرگ‌ترین شاعر قرن بیستم مشهور شده و جایزه نوبل ادبیات را نیز دریافت کرده است.تمام آثار او اسطوره‌ای است. او وقتی از سنگ آفتاب که همان خدای آفتاب است، سخن می‌گوید در اصل به سنگ شدن عشق و عطوفت در قرن بیستم اشاره دارد. «پاز» جهانی ماورایی را در شعرش پیش روی ما قرار می‌دهد و ما به‌سختی می‌توانیم جهان زاییده ذهن او را فراموش کنیم درحالی‌که شعرهای بی‌نهایت زیبای فراوانی وجود دارد که خوانده‌ایم و لذت برده‌ایم و فراموش کرده‌ایم. کشورهای اروگوئه، شیلی، آمریکای جنوبی و آمریکای لاتین را می‌توان به‌عنوان پیشتازان به‌کارگیری اسطوره‌ها در ادبیات به شمار آورد. این کشورها حتی از اروپا پیش افتاده‌اند. البته استفاده از اسطوره ها در ادبیات معاصر ما هم در جهان حرف‌هایی برای گفتن دارد ولی همان‌گونه که بیان کردم به دلیل دیر شروع شدن علم اسطوره‌شناسی در ایران،ما هنوز به‌اندازه این کشورها موفق به تولید آثار فاخر مبتنی بر اسطوره‌ها در ادبیات معاصرمان نشده‌ایم.

 

«واقعاً گل سپنج» اولین مجموعه شعر سپید مهدی رجبی شاعر خراسانی است که توسط انتشارات آرادمان در اردیبهشت ۱۴۰۲ و در ۱۱۴ صفحه منتشرشده است. با خوانش چند صفحه از این کتاب متوجه می‌شویم که با جهانی متفاوت از کلمه‌ها و اندیشه‌ها روبه‌رو هستیم. البته پیش‌ازاین یک مجموعه غزل به نام «عاشقی روی پله هفتم» از این شاعر منتشرشده است.

محتوای عمیق در شعر

شعرهای نسبتاً طولانی این مجموعه، همواره بر محتوای عمیق تأکیددارند. این موضوع، نشان می‌دهد که شاعر برای سطر به سطر شعرها برنامه دارد. به‌زحمت می‌توان سطرهایی را یافت که شاعر از آن به‌عنوان ابزاری برای نفس تازه کردن شعر یا مقدمه‌ای برای رو کردن یک سطر درخشان تر استفاده کرده باشد.

تناقض‌های شاعرانه

در کتاب «واقعاً گل سپنج» با شاعری مواجهیم که هم رمانتیک است و هم از برخی زوایا به‌شدت زمخت؛«گفتم برگردم بادغیس / و از رباب دختر زاویه که پاسوزم شده بود/ بپرسم عشق، هنوز زنده است؟ /گفتم برگردم به خواب های کودکی‌ام /آن جا که اسب‌های زیادی آزاد و وحشی می‌دویدند» همین شاعر در شعر دیگری می‌نویسد:«برگشته بودم به همان سال‌ها / با بازوهای کلفتم / با رگ‌های گردنم برگشته بودم / از کوه‌های نودره تا هزار مسجد/می‌توانستم اسب نری را گرده کن کنم / می‌توانستم علی ملار باشم / شرط ببندم /آجرهای گری را با مشتم بشکنم / یا آن‌قدر سر موتورم را بلند کنم که دیگر زمین نگذارم / دست‌آخر اسمم را در کوچه باقی بگذارم / تا از برادرم مراقبت کند.» این نگرش دووجهی که یکی از لطافت‌های زندگی می‌گوید و دیگری روی خشن آن را بیان می‌کند، تنها از کسی برمی‌آید که زیست های مختلفی را تجربه کرده باشد و در شعر خودش باشد بی‌آن که دست به تقلید از دیگران بزند و رجبی دقیقاً در شعر، خود واقعی‌اش را به نمایش می‌گذارد.مهدی رجبی شاعر همین روزهاست، حتی اگر تکه‌هایی از قلبش درگذشته جامانده باشد، او از فرازمان و فرامکان دیگری با مخاطبش حرف نمی‌زند؛ «روزهای مسافرکشی در خیابان طبرسی / روزهایی که برای هیچ یقه‌ات را جر بدهند / و تو به چشم‌های دخترت قول داده باشی زود برگردی»

مرگ‌آفرینی

بازی با مفهوم مرگ، یکی دیگر از انتزاعات موردعلاقه شاعر این کتاب است. او آن‌قدر مقوله مرگ وزندگی را به جان هم می‌اندازد و از بازی با این آتش نمی‌ترسد که به‌نوعی دست به مرگ‌آفرینی می‌زند؛ «این عکس از کجا پیداشده / که حالا بعد از بیست سال به دنیا برگشته‌ام... / در بیابانی نزدیک مرگ به کما رفتم... / حالا با این سرِ جوگندمی پیدایم کرده‌ای که چه؟... / دریغا که زندگی چون گلوله‌ای از من گذشت... / من در دوراهی دوزخم...» این سطرها برش‌هایی از یک شعر بلند کتاب است که شاعر دررفت و آمد بین مرگ وزندگی حرکت کرده و در ستایش زندگی به مرگ شخصیت می‌بخشد. تفکر خیام گونه شاعر که گاهی از نیستی به هستی و گاه از هستی به مرگ پل می‌زند و در ویرانه آباد خودش بلند می‌شود، بارها و بارها در کتاب تکرار می‌شود و مرگ‌آفرینی می‌کند؛ «کسی صدای قلب خودش را شنیده است؟ / صدای ترس را، سکوت سری که بوی خون شنیده؟ / من / جنازه‌ام را از پشت‌ورو دیده‌ام / از حصار بدن رفته‌ام...»

تکرار مفاهیم کلی

 شاعر مجموعه «واقعاً گل سپنج» برخی مفاهیم و ترکیب‌ها را در کتاب تکرار می‌کند و تا حدودی به دام بعضی کلمات افتاده است مثلاً کلمه «دنیا» چندین بار به‌عنوان پسوند استفاده‌شده و شاعر، وسواسی دراین‌باره نشان نمی‌دهد. استفاده زیاد از ادات تشبیه «چون» نکته دیگری است که حد آن در کتاب رعایت نشده است. درنهایت این که با توجه به قوت شعرها انتظار می‌رفت در زبان شعر هم اتفاق‌های نوآورانه بیشتری بیفتد.

 

پی‌نوشت:  تیتر مطلب از یکی از سطرهای همین کتاب وام گرفته‌شده. کوبای پیری که در نودره مانده‌ای هنوز.

سعید بیابانکی گفت: شعر به‌عنوان یک رسانه کامل و پرقدرت، ماهیت خود را حفظ کرده، اما شکل پیام‌رسانی‌اش تغییر کرده است.

به گزارش ایسنا، بیابانکی شاعر و منتقد ادبی اظهار کرد: در دوره اول شعر فارسی، یعنی در دوره قصیده‌سرایی که از عصر چهارم شروع‌شده، شعر تنها رسانه کشور و در اختیار قدرت‌ها بوده است. در روزگاری که نه تلویزیونی بوده، نه کتاب و روزنامه و ... همه کارها را شعر انجام می‌داده، شاعرانی مانند انوری و عنصری که شاعران توانایی هستند، به‌نوعی شاعر رسانه‌ای هستند؛ یعنی شعرشان رسانه‌ای است و البته در اختیار حاکمیت.

بیابانکی با اشاره به تاریخچه قالب‌ها و مضامین شعری گفت: همه قالب‌های شعری از غزل، قصیده و مثنوی گرفته تا مفاهیم تعلیمی و عرفان اسلامی به‌نوعی کارکرد رسانه‌ای دارند اما در برخی موارد، شعر با رسانه‌های دیگری درهم‌آمیخته که یکی از این رسانه‌ها موسیقی است.

این شاعر بیان کرد: با پیدایش روزنامه و کتاب، نقش رسانه‌ای از شعر گرفته‌شده و به بخش‌های دیگری سپرده می‌شود، مثلاً بخشی از تعلیم و تربیت به کتاب می‌رود، بخشی به مکتب‌خانه‌ها سپرده می‌شود و هرچقدر به روزگار مدرن نزدیک‌تر می‌شویم با پیدایش رسانه‌های دیگر، نقش رسانه‌ای شعر کمتر می‌شود، اما شعر برای این‌که نقش رسانه‌ای خود را همچنان حفظ کند، خود را با رسانه‌های دیگر همراه می‌کند.بیابانکی تصریح کرد: ممکن است امروز، کاری را که رادیو و تلویزیون انجام می‌دهد، شعر نتواند انجام دهد و کاری را که شعر می‌تواند انجام دهد، رادیو و تلویزیون نتواند انجام دهد، اما به نظرم شعر به‌عنوان یک رسانه کامل و پرقدرت، ماهیت خود را حفظ کرده، با این تفاوت که شکل پیام‌رسانی‌اش تغییر کرده است. این‌که از شعر چه توقعی داریم مهم است. آیا توقع داریم یک شعار سیاسی را جار بزند، یا توقع داریم یک پیام حکمی را به مخاطب برساند یا از آن توقع خردورزی داریم. این شکل‌ها همچنان در شعر وجود دارد ولی شکل اولیه‌اش را از دست‌داده زیرا رسانه‌های دیگر خیلی مؤثرتر هستند.