تکامل استحمام در زندگی بشر از خزینه تا دوش
استحمام پیش از روزگار معاصر، فرایندی فراتر از نظافت شخصی بوده و در خیلی از فرهنگها حمامهای عمومی کارکردهای متنوعی داشتند که با آمدن حمامهای خانگی آنها را از دست دادهایم
دوش گرفتن یک اتفاق نسبتاً جدید در زندگی تمدن بشری است. آنطور که از شواهد پیداست، قدیم حمامهای عمومی که دارای حوضچههای بزرگ آب یا «خزینه» بودند، نقش اساسی در زندگی روزمره داشتند. از حمامهای یونان باستان گرفته تا چشمههای آب گرم ژاپنی، مردم از تمام طبقات اجتماعی برای ورزش، حمام کردن و معاشرت در حمامهای عمومی جمع میشدند. اما امروزه مردم از دوش انفرادی لذت بیشتری میبرند تا حمام عمومی، اما این عادت هر قدر هم نهادینه به نظر برسد، لزوماً از نظر بهداشتی ارجح نیست. در این مطلب که بخشهایی از آن بهنقل از «فرادید» است سراغ تکامل فرهنگ حمام کردن رفتیم.
حمام با کتابخانه و ماساژ در رم باستان
شیوههای حمام کردن به عنوان بخش مهمی از زندگی، در طول تاریخ بازتاب ایدهآلهای متغیر درباره مراقبت شخصی و سلامت بوده است. در دوران باستان، به ویژه در امپراتوری روم، حمام کردن بهطور کامل یک امر عمومی بود. تنها تعداد کمی از ثروتمندترین افراد، حمام خصوصی داشتند، در حالی که بقیه مردم به حمام عمومی میرفتند. این حمامها معمولاً در مجتمعهای بسیار بزرگ بود و شامل امکاناتی مانند ماساژ، کتابخانه و حتی غذا و نوشیدنی میشد. به گفته کاترین آشِنبورگ نویسنده، برای یونانیان باستان، حمام کردن یک تطهیر آیینی پیش از مراسم مذهبی یا استقبال از مهمانان بود.
ترس مردم از حمامهای عمومی
حمامهای سنتی ژاپنی اهداف درمانی و مذهبی داشتند و بعدها از آنها به عنوان محل تجمع استفاده میشد. بانیاهای روسی (اتاقک سونا) و حمامهای ترکی نیز از نظر تاریخی مراکز مهم فعالیتهای اجتماعی و مذهبی بودند. آشنبورگ میگوید: «حمام کردن همیشه در ذهن مردم به معنای پاکیزگی نبود. گاهی تصور میشد قرار گرفتن در آب نه تنها کاری برای تمیز شدن نمیکند، بلکه برای سلامتی خطرناک است». برای نمونه، در دوران مرگ سیاه، حمامهای عمومی بسته شدند، چون اروپاییان قرون وسطی معتقد بودند باز شدن منافذ با آب گرم سبب میشود طاعون از طریق پوست وارد بدن شود. به گفته جیمز هامبلین، پزشک و مدرس دانشگاه ییل، اگرچه این تفکر نادرست بود، اما نگرانیهای بهداشتی درباره حمامهای عمومی وجود داشت: «در برخی گزارشات از حمامهای باستانی، لایههایی از لجن روی سطح آب توصیف شده است. اگر این موضوع واقعیت داشته باشد، آنها در معرض عوامل بیماریزا قرار داشتند». در سریال «شوگان» که به تازگی درحال پخش است و به دقت تفاوتهای زندگی یک فرد غربی را در جامعهای چون ژاپن قرن 17 میلادی به تصویر میکشد؛ آنجین دریانوردی انگلیسی است که به ژاپن آمده و کاملاً کثیف است. مترجمش که ژاپنی است از او میخواهد قبل از دیدار با شوگان استحمام کند، اما آنجین میگوید یک ماه قبل حمام کرده و استحمام دوباره خطر بیماری را زیاد میکند که اشاره به غیربهداشتی بودن حمامهای عمومی در اروپا و تصویر اشتباهی دارد که از استحمام در ذهن مردم غرب وجود داشته است.
عصر جدید حمام کردن
حمام کردن عمومی در مقیاس بزرگ سرانجام در اواخر قرن بیستم در غرب از بین رفت. هامبلین میگوید: «یکی از محرکهای اصلی، ظهور نظریه میکروبی بیماریها بود، زمانی که حمام کردن به شدت با پاکیزگی مرتبط شد». از اواسط دهه ۱۸۰۰، شهرهای بریتانیا شروع به ساخت حمامها و دستشوییهای عمومی برای فقرا کردند. همین اتفاق خیلی زود در ایالات متحده رخ داد، به ویژه در شهر نیویورک، جایی که لولهکشی هنوز در دسترس نبود و جمعیت مهاجران رو به ازدیاد بود. با توسعه به اصطلاح «حمام بارانی»، دوش اولیه که نخستین بار برای کارگران نظامی و صنعتی اروپایی استفاده شد، چشمانداز جدیدی از سلامت و بهداشت عمومی به وجود آمد. دوران حمامهای طولانی، مجلل و مشترک گذشته بود. حمام بارانی (چیزی شبیه دوشهای امروزی) به دلیل فضا، آب، سوخت و مقرون به صرفه بودن، به بهترین گزینه برای حمام کردن تبدیل شد. با شروع نصب لولهکشی در خانهها، وان و دوش شخصی به طور فزایندهای رواج یافت و در نهایت به یک امر عادی تبدیل شد.
کارکرد حمام فقط نظافت نبود
حتماً شما هم از بزرگ ترهای فامیل درباره حمامهای عمومی شنیدهاید. چیزی شبیه فضای سونای خشک و بخار که این روزها عدهای در آن دور هم هستند؛ گپی میزنند و شوخی میکنند تا منافذ بدنشان هم باز شود. حمامهای قدیمی هم فرصتی برای صحبت کردن با دوست و آشنا بود. حتی عروس و دامادها قبل از مراسم ازدواجشان طی برنامهای توسط فامیل خودشان برای استحمام به یک حمام عمومی میرفتند. کارهایی مثل خالکوبی، اصلاح سرو صورت، گرفتن ناخن، ماساژ، حجامت و رفع کوفتگی و خستگی هم در حمامهای عمومی انجام میشد. نائومی آدیو، استادیار علوم سیاسی دانشگاه تورنتوی میسیساگا، تغییر حمام از نسخه عمومی به حمامهای خانگی کوچک را تا حد زیادی به ظهور سرمایهداری صنعتی در آمریکا نسبت میدهد. هنوز حمامهای عمومی در سراسر جهان از جمله در ترکیه، روسیه و ژاپن وجود دارند. اما آداب نظافت روزانه ما تا حد زیادی به حمامهای خصوصی محدود شده و این لزوماً نشانه بهتر شدن این تغییر برای سلامتی نیست. هامبلین میگوید: «ما جنبه اجتماعی حمام کردن را از دست دادهایم».
دوش گرفتن یا حمام کردن در وان؟
از منظر بهداشتی، تحقیقات کمی درباره این موضوع انجام شده است. کِلی رِینولدز، استاد جامعه، محیطزیست و سیاست دانشگاه آریزونا میگوید با توجه به تمیز بودن منبع آب، هر دو برای بهداشت شخصی مؤثر هستند و به انتخاب شخصی بستگی دارند. اِیمی هوآنگ، متخصص پوست به کسانی که نگران غوطهور شدن در آب غیربهداشتی هستند، میگوید: «نباید هیچ نگرانی وجود داشته باشد مگر اینکه خیلی کثیف باشید». هامبلین میگوید: «مانند میکروبیوم روده، بیوم پوست حاوی هزاران گونه میکروب است که روی پوست زندگی میکنند و محافظ آن هستند. در صورتی که آب بیش از حد داغ باشد، از صابون بیش از حد استفاده شود و سریع و خشن لیف بکشید، حمام کردن در وان و دوش گرفتن هر دو میتواند به طور موقت این بیوم را از بین ببرد یا به پوست آسیب برساند». هوآنگ میگوید: «گزینه ایدهآل یک صابون ملایم بدون عطر، بدون رنگ و در حالت ایدهآل بدون کف است. حتی نیاز نیست همه بدن را لیف بکشید. روی کف سر (اگر موهایتان را میشویید)، زیر بغل و پاها تمرکز کنید ».
فواید آب گرم برای روان انسان
به گفته جاستین گروسو، روان شناس ذهن و بدن، حمام آب گرم میتواند تقویتکننده جسمی و روحی باشد. او میگوید غرق شدن در وان، بیش از دوش گرفتن، خلق و خوی افراد مبتلا به افسردگی را بهبود میبخشد، خواب افراد مبتلا به بیخوابی را بهتر میکند و تاثیرات مثبتی بر سیستم قلبی عروقی دارد. اینکه چگونه حمام گرم بر بدن اثر میگذارد هنوز به طور دقیق مشخص نشده است. گروسو میگوید: «شواهدی وجود دارد که نشان میدهد حمام گرم رگهای خونی را گشاد میکند و اجازه میدهد اکسیژن و مواد مغذی بیشتری به قسمتهای پیرامونی بدن برسد». اَشلی مِیسون، روان شناس بالینی میگوید: «مسئله گرماست. مطالعات اولیه نشان میدهد غوطهور شدن در سونا، اتاقهای بخار، جکوزی و دوش یا وان آب گرم حداقل یک بار در روز میتواند مفید باشد».