10 کاروانسرای خراسانی با شناسنامه جهانی
در میان 54 کاروانسرایی که چند روز قبل ثبت جهانی آن ها از سوی اجلاس جهانی یونسکو تصویب شد، 10 کاروانسرا در محدوده خراسان بزرگ (استانهای خراسان رضوی، شمالی و جنوبی) قرار دارد. در این نوشتار به معرفی این بناهای ارزشمند تاریخی پرداختهایم
جواد نوائیان رودسری – خبر خوب این است که بالاخره کاروانسرای ایرانی، در قالب 54 بنای تاریخی، ثبت جهانی شد و در ردیف ابنیه تاریخی بزرگی همچون تخت جمشید، میدان نقشجهان، چغازنبیل و پاسارگاد قرار گرفت. این بیست و هفتمین اثری است که از ایران و با رأی کمیته اجلاس جهانی یونسکو، جایگاه و شناسنامهای جهانی پیدا میکند. خبر ثبت کاروانسرای ایرانی را باید به فال نیک گرفت. طی سالهای اخیر، برخی از کشورهای همسایه، به ویژه ترکیه، با هدف ایجاد چشمانداز برای یک تمدن جعلی و ساختگی، دست به مصادره بسیاری از مفاخر فرهنگ ایرانی و ثبت آداب و رسوم ملی ما، به عنوان فرهنگ و میراث ناملموس خودشان زدهاند. ثبت جهانی کاروانسرای ایرانی میتواند یک شروع تازه، برای برداشتن گامهای بلند دیپلماسی فرهنگی در این راستا باشد؛ برای یک دفاع همهجانبه از میراث فرهنگ ایرانی، چه در عرصه میراث ملموس و چه میراث ناملموس. دیپلماسی فعال مسئولان امر در این زمینه، میتواند موانع قابل اتکایی را در برابر سرقتهای بزرگی که در این عرصه اتفاق میافتد، ایجاد کند. به بهانه این اتفاق مبارک، تصمیم گرفتیم به معرفی اجمالی 10 کاروانسرای خراسان بزرگ (رضوی، شمالی و جنوبی) که در این فهرست خودنمایی میکند، بپردازیم تا خوانندگان روزنامه وزین خراسان، بیشتر با این بناهای تاریخی که حالا رنگ جهانی به خود گرفتهاند و مایه فخر و مباهات مردم این مرز و بوم هستند، آشنا شوند.
رباط شرف؛ نگین کاروانسراهای خراسان
سال ساخت: 533 خورشیدی / قدمت: 869 سال

رباط شرف، مشهورترین و شناختهشدهترین کاروانسرا در خراسان رضوی است. این بنای بسیار مُعْظَم، در حاشیه جاده قدیم نیشابور به سرخس و در 45 کیلومتری این شهر قرار دارد. رباط شرف در دوره سلجوقی و به دست شرفالدین ابوطاهر بن سعدالدین علی قمی با دو صحن و چهار ایوان ساخته شد. کتیبههای آجری منحصر به فرد این بنا، شهرتی عالمگیر دارد. رباط شرف دارای یک حوض بزرگ در وسط رباط، دو اصطبل برای استراحت اسبها و دهلیزهای متعددی برای اقامت مسافران است.
کاروانسرای فخر داوود؛ منزلی امن بر کرانه شاهراه
سال ساخت: حدود 820 خورشیدی / قدمت: حدود 582 سال

کاروانسرای فخر داوود در 74 کیلومتری مشهد و در روستایی به همین نام قرار دارد. سال ساخت بنا دقیقاً معلوم نیست؛ اما از قرار اطلاعات موجود، باید آن را ابنیه دوره تیموری و مربوط به قرن 9 بدانیم. این کاروانسرا در مساحتی حدود 850 متر مربع ساخته شدهاست و بخشی از منزل مشهور فخرداوود در شاهراه توس به نیشابور را تشکیل میدهد. ویژگی منحصر به فرد این بنا، تأسیس برجهای تیراندازی در بخش بالایی ساختمان است.
رباط عباسآباد؛ جانپناهی مجهز به «سنگانداز»
سال ساخت: حدود 850 خورشیدی / قدمت: حدود 552 سال

کاروانسرا یا رباط عباسآباد در 26 کیلومتری غرب شهر تایباد (طیّبات قدیم) و در کنار راه قدیمی این شهر به تربتجام قرار دارد. تاریخ دقیق ساخت بنا معلوم نیست، اما از روی شواهد باستان شناسی و گزارشهای تاریخی، میتوان زمان احداث کاروانسرا را دوره تیموری دانست. رباط عباسآباد به دلیل داشتن نوعی ساختار دفاعی، موسوم به سنگانداز، از شهرت خاصی برخوردار است. این کاروانسرا دو حیاط دارد و پیرامون آن، ایوان، ایوانچه، اتاقک و آب انبار بنا کردهاند.
کاروانسرای مزینان؛ مهمانسرای کویر خراسان
سال ساخت: 1033 خورشیدی / قدمت: 369 سال

کاروانسرای مزینان در روستای مشهور مزینان، واقع در 6کیلومتری جنوب غربی داورزن قرار دارد. این بنا در سال 1033 خورشیدی توسط حاج محمدطالب فرزند حاج معینالدین محمد اصفهانی، «به رسم سنت حسنه وقف بر بازماندگان راه» احداث و در سال 1245 خورشیدی توسط حاج علیتقی تاجر کاشانی مرمت و سپس، در سال 1279 خورشیدی، از سوی حاج محمدعلیآقا فرزند حاج علیتقی کاشانی ترمیم شدهاست. این بنا، در عهد شاه عباس دوم صفوی و به سنت کاروانسراهایی که در آن ایام میساختند، بنا شد.
کاروانسرای سرایان؛ یادآور طنین زنگ کاروانها
سال ساخت: حدود 1030 خورشیدی / قدمت: حدود 372 سال

کاروانسرای سرایان، یادگار معماری عصر صفوی است. سال ساخت آن در جایی ثبت نشده؛ اما با توجه به اینکه در میان مردم به کاروانسرای شاهعباسی شهرت دارد، احتمال اینکه مربوط به دوره صفویه باشد، کم نیست؛ به خصوص که معماری بنا هم، بر این امر گواهی میدهد. کاروانسرای سرایان به سبک دو ایوانی ساخته شده که شامل محوطههای سردر ورودی، صحن، حجرههای متعدد، ایوان، انبار، فضای خدمات و اصطبل شتران است.
کاروانسرای زعفرانیه؛ به یاد طلای سرخ خراسان
سال ساخت: حدود 920 خورشیدی / قدمت: حدود 482 سال

کاروانسرای زعفرانیه، بنایی متعلق به دوره قاجار است؛ اما آن را بر روی کاروانسرایی قدیمیتر ساختهاند که قدمتش به دوره سلجوقی و صفوی میرسد. این کاروانسرا، در 35 کیلومتری سبزوار و در روستای زعفرانیه قرار دارد و مشهور است که دلیل نام گذاری آن، استفاده از زعفران به جای کاه، در ملاط ساخت بنا بوده؛ شهرتی که البته چندان قابل باور نیست، اما به عنوان یک گزارش، در سفرنامه افرادی مانند «جیمز بیلی فریزر» ثبت شدهاست. کاروانسرای زعفرانیه، چهار ایوانی و از آجرکاری بسیار زیبا و منحصر به فردی برخوردار است.
کاروانسرای مهر؛ همسایه جاده ابریشم
سال ساخت: حدود 1240 خورشیدی / قدمت: حدود 162 سال

کاروانسرای رباط مهر، در روستای مهر از توابع شهرستان داورزن قرار دارد. معماری این بنا مربوط به دوره قاجار است، اما از سال ساخت آن اطلاعات دقیقی نداریم. این کاروانسرای تاریخی، بر کرانه جاده مشهور ابریشم قرار گرفته و همین مسئله، باعث رونق فراوان آن بود. مصالح این بنا از آجر، ملاط گل و گچ بوده و تزیینات آن به صورت آجری نیم دایره است. کاروانسرای مهر شکل چهار ایوانی و مستطیل دارد و ۲۸ اتاق اطراف حیاط مرکزی آن را در بر گرفتهاست.
رباط دهمحمد؛ کاروانسرایی با نقش رواق
سال ساخت: حدود 1240 خورشیدی / قدمت: حدود 162 سال

رباط ده محمد، از ساختههای دوره قاجار است و در ۷۰ کیلومتری شمال طبس واقع شده. این رباط، در روستای زیبا و تاریخی «ده محمد»، در مسیر جاده بشرویه به طبس قرار دارد. میتوان گفت که این کاروانسرا، در مسیر تاریخی یزد و طبس به مشهد قرار داشته است. از ظاهر بنا و روایات محلی بر میآید که قدمت آن، به دوره قاجار میرسد. دژ و دیواره خارجی آن از سنگ و ساروج و ساختمان سردر و ابنیه داخلی، از مصالح آجری ساخته شدهاست.
کاروانسرای چهلپایه؛ میعادگاه زائران ثامنالحجج(ع)
سال ساخت: 1280 خورشیدی / قدمت: 122 سال

کاروانسرای چهلپایه، در روستایی به همین نام از توابع طبس و نزدیک روستای مشهور و سرسبز نایبند قرار دارد. این کاروانسرا، از قدیمالایام به دلیل قرار گرفتن در مسیر کاروانهای زیارتی به مشهد، مشهور بود. سازنده بنا، سلیمانخان محتشمالدوله، از معاریف شهر بم بودهاست. طبق گزارش افضلالملک که در سال 1282 خورشیدی، دو سال بعد از احداث کاروانسرا، آن را دیدهاست، رباط چهلپایه دو حوض آبانبار بسیار خوب داشته و کاروانسرایی در تراز مورد نیاز و شایسته زائران حرم امام رضا(ع) بودهاست.
کاروانسرای قِلّی؛ تجلّی رنگ در معماری ایرانی
سال ساخت: حدود 920 خورشیدی / قدمت: 482 سال

رباط قِلّی از کاروانسراهای شناخته شده و تاریخی مسیر جاده ابریشم است که در چند کیلومتری سنخواست از توابع جاجرم قرار دارد. برخی معتقدند که قدمت این بنا به دوره تیموری میرسد. این رباط به دلیل قرار داشتن در مسیر مشهور تهران- مشهد، از دیرباز یکی از باراندازهای مهم کاروانهایی بود که به قصد زیارت، عازم مشهد بودند. یکی از مهم ترین جلوههای معماری این بنای زیبا، استفاده از سنگهای رنگارنگ در بناست. کاروانسرای قلی، میزبان ناصرالدینشاه در یکی از سفرهایش به مشهد بود.