در روزهای گذشته تصویری از فیلم سینمایی «عنکبوت مقدس» در فضای مجازی منتشر شد که حاوی توهینی نمادین به امام رضا(ع) بود. این فیلم که ماهیتی ضد ایرانی و ضد اسلامی دارد و به گفته کارگردان آن در پی ارائه تصویری  از یک جامعه به زعم  وی دینی  قاتل پرور است، هفته گذشته در جشنواره فیلم کن رونمایی و بامداد یک شنبه به وقت ایران در مراسم اختتامیه این جشنواره تقدیر و با جایزه بهترین بازیگر زن بدرقه شد. در مقابل از یک شنبه‌شب موجی از واکنش‌ها، علیه توهین این فیلم به ساحت امام هشتم(ع) آغاز شد که به ترند نخست شبکه‌های اجتماعی تبدیل شد. گزارش پیش رو، نگاهی به ساخت این فیلم، عوامل، محتوای آن و همچنین ریشه‌های شکل‌گیری آثار این‌چنینی دارد.

ماجرای قاتل عنکبوت چیست؟

فیلم سینمایی «عنکبوت مقدس» همان‌طور که زیاد گفته شده، به ماجرای قتل‌های زنجیره‌ای زنان تن‌فروش در سال‌های 79 و 80 در مشهد می‌پردازد. در این سال‌ها فردی به نام سعید حنایی که یک کارگر ساختمانی است، دست به قتل شماری از زنان خیابانی می‌زند که  جرقه این اقدامات او، همان‌طور که در اعترافات خود هم گفته، تلاش یک راننده تاکسی برای تعرض به همسرش بوده است. حنایی پس از به قتل رساندن شانزدهمین فرد و ناکامی در کشتن هفدهمی، دستگیر می‌شود. هرچند برخی روایت ها تعداد قربانیان را بیشتر از این می دانند. او همان زمان در روزنامه خراسان «قاتل عنکبوتی» نامیده می‌شود؛ لقبی که تا امروز در رسانه‌ها و فیلم‌های سینمایی و مستند هم استفاده شده است. این سوژه در سال‌های اخیر دستمایه ساخت یک فیلم سینمایی داخلی به نام «عنکبوت» به کارگردانی ابراهیم ایرج‌زاد و با بازی محسن تنابنده در نقش اصلی قرار گرفت که سال گذشته با بعضی محدودیت‌ها و ممیزی‌ها روی پرده سینما رفت و بعد به نمایش خانگی هم رسید.

یک روایت از سینمای اروپا

ماجرای فیلم «عنکبوت مقدس» اما متفاوت از نسخه داخلی آن است. سازندگان این فیلم از دانمارک، آلمان، سوئد و فرانسه، کمی بعد از آن که ابراهیم ایرج‌زاد برای تولید فیلمش درخواست پروانه ساخت می‌کند، به ایران می‌آیند اما با مخالفت وزارت فرهنگ وقت مواجه می‌شوند. آن‌ها سپس به خارج از کشور بازمی‌گردند و با استفاده از بعضی عوامل ایرانی و ایرانی‌تبار خارج‌نشین و بعضی عوامل خارجی، «عنکبوت مقدس» را در کشور اردن جلوی دوربین می‌برند. نویسنده و کارگردان این فیلم علی عباسی فیلم ساز مهاجر است که در سال‌های گذشته، فیلم سوئدی «مرز» را ساخته و در بخش فرعی جشنواره فیلم کن رونمایی کرده بود.

ضدیت با مذهب و توهین

«عنکبوت مقدس» چطور فیلمی است؟ پاسخ به این سؤال چندان آسان نیست چرا که فیلم فقط برای حاضران در جشنواره فیلم کن 2022 و در چند سئانس محدود به نمایش درآمده و هنوز به اکران عمومی نرسیده است. در عین حال بر اساس تصاویر، تیزر و ویدئوهای کوتاهی که از این فیلم منتشر شده و از همه مهم تر، نشست خبری صریح سازندگان اثر، می‌توان تا حدی پی به محتوای آن برد؛ خصوصاً آن که جریان فیلم‌های مشابه «عنکبوت مقدس» (که در ادامه توضیح آن خواهد آمد) در سال‌های اخیر در اروپا بیشتر دیده شده است. بر اساس مواد تبلیغاتی، اظهارنظرهای نویسنده و کارگردان و روایت منتقدانی که فیلم را دیده‌اند، «عنکبوت مقدس» در زیرمتن داستانی جنایی، در پی ریشه‌های خشونت سعید حنایی قاتل عنکبوتی است. نکته مهم در این میان، آن است که این فیلم در یک روایت مغرضانه  ریشه‌های این خشونت را مذهبی می‌داند و به علت آن که گفته می‌شود او فردی مذهبی بوده، اقدامات وی را به دین منتسب می‌کند. «عنکبوت مقدس» در این مسیر نه تنها در صحنه‌های متعدد، قاتل را در حرم مطهر رضوی نشان می‌دهد و در صدد آن است که به نوعی، ریشه خشونت وی را به مذهب گره بزند بلکه در اقدامی عجیب که قلب ارادتمندان امام هشتم را در دو روز گذشته به درد آورده، در یک نمای خاص -که در تیزر فیلم هم آمده- حرم مطهر امام رضا(ع) و خیابان‌های اطراف آن را مانند یک عنکبوت تصویر می‌کند. اگرچه کلیت این فیلم را می‌توان اثری ضداسلامی دانست اما این نمای خاص که در آن سعی شده  حرم امام رضا(ع) را در نقطه کانونی این خشونت  نشان دهد و در روزهای گذشته مورد توجه قرار گرفته و در شبکه‌های اجتماعی پربازدید شده، بی‌تردید   توهین به ساحت امام رضا(ع) است که احساسات مذهبی ایرانیان و شیعیان را جریحه‌دار کرده است.

قلب واقعیت

از نکاتی که درباره «عنکبوت مقدس» مورد توجه قرار گرفته، تغییرات جهت‌دار آن در واقعیت است. بدیهی است که هیچ ماجرای واقعی بدون تغییر و دراماتیزه شدن، امکان تبدیل به فیلم داستانی را ندارد و تغییراتی معقول، برای ساخت فیلم ضروری است اما سازندگان «عنکبوت مقدس» تغییرات را به نحوی اعمال کرده‌اند که مسیر برای تعابیر ضدمذهبی فیلم هموار شود. از جمله این تغییرات می‌توان به تأکید جدی آن بر انگیزه‌های مذهبی قاتل اشاره کرد؛ چراکه در واقعیت، اگرچه قاتل خود را  فردی مذهبی می داند اما بیش از هرچیز در پی عصبانیت ناشی از مشکلی که برای همسرش پیش آمده، مرتکب این جنایات شده است. مسئله دیگر به رغم آن که دستگاه قضایی در حکم سعید حنایی چند فقره زنای محصنه را آورده بود فیلم‌ساز «عنکبوت مقدس » با تاکید صرف و تمام بر انگیزه مذهبی قاتل و پیوند زدن آن با اصل دین سناریوی خود را جلو می برد. آن‌طور که منتقدان حاضر در سالن نمایش فیلم گفته‌اند، به انگیزه انتقام این فرد در فیلم اشاره نشده و صرفاً همه ماجرا براساس انگیزه‌های مذهبی دانسته شده است.

اسلام‌هراسی ادامه‌دار سینمای اروپا

فیلم سینمایی «عنکبوت مقدس» را می‌توان ادامه تلاش سینمای اروپا طی سال ها در زمینه ریشه‌یابی خشونت دانست؛ آن هم نه ریشه‌یابی واقعی بلکه ریشه‌یابی جهت‌دار که تقصیرها را به گردن مذهب و دین می‌اندازد. این جریان که از سال‌های دور در سینمای اروپا وجود داشت، در یک دهه اخیر شدت گرفته است و علت این موضوع را می‌توان ظهور و بروز داعش و دو اتفاق اصلی دانست: نخست اقدامات تروریستی گروه‌های تکفیری در اروپا و دوم پیوستن بعضی جوان‌های اروپایی یا مهاجران آسیایی به گروه‌های تروریستی تکفیری در سوریه و عراق. جالب آن که به شکلی واضح، سینمای آن کشورهای اروپایی در خط مقدم این جریان قرار دارد که بیشترین درهم‌تنیدگی را با داعش و تروریست‌ها داشته‌اند؛ مثل سوئد که یکی از بزرگ ترین صادرکنندگان تروریست تکفیری به آسیاست و فرانسه و بلژیک که بیشترین و مرگبارترین حملات تروریستی تکفیری‌ها در آن ها اتفاق افتاده است. این کشورها در سال‌های اخیر، فیلم‌ها و سریال‌های متعددی درباره این مسائل ساخته‌اند. از طرفی از حوادث تروریستی درام‌پردازی و در سینما و تلویزیون تولید ثروت کرده‌اند و از طرف دیگر با انتساب ترورها به صرف دین و مذهب، دامن دولت‌های خود را از حمایت‌های سیاسی، تسلیحاتی و حتی اقتصادی از تروریست‌ها پاک می‌کنند. در این زمینه علاوه بر «عنکبوت مقدس» محصول مشترک دانمارک، آلمان، سوئد و فرانسه می‌توان به آثار متعددی اشاره کرد؛ سریال «خلافت» محصول 2020 سوئد، فیلم «احمد جوان» محصول 2019 بلژیک و فرانسه، فیلم «دختران خورشید» محصول 2018 فرانسه، بلژیک، گرجستان و سوییس، فیلم «ساخته شده در فرانسه» محصول 2015 فرانسه، فیلم «7500» محصول 2019 آلمان، اتریش و آمریکا و... از آن جمله‌اند. در عین حال آن چه در این آثار و محصولات مشابه کمتر دیده شده، توهین صریح به مقدسات همچون این نمای خاص در فیلم «عنکبوت مقدس» است.

سیل واکنش‌ها علیه توهین به مقدسات

انتشار نمای توهین‌آمیز فیلم سینمایی «عنکبوت مقدس»، موج بسیار بزرگی از واکنش‌های مجازی را به وجود آورد. از مسئولان دولت   گرفته تا کاربران فضای مجازی، همه به این توهین واکنش نشان دادند. محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در توییتی نوشت: «ایران زمین به هنرمندانی افتخار می‌کند که با عشق آل‌ا...، قدرشناس ایثار حافظان امنیت و سربلندی سرزمین‌مان هستند. هنرمندانی که زرق‌وبرق جشنواره‌های سیاست‌زده و تبلیغات رسانه‌های مزدور اجنبی‌پرست، آنان را در مقابل باورهای بلند ملت قهرمان قرار نمی‌دهد.» سازمان سینمایی نیز در بیانیه‌ای از سازندگان فیلم و جشنواره فیلم کن برای تقدیر از آن به شدت انتقاد کرد. در بخشی از این بیانیه آمده است: «‌در حالی فیلم موهوم  «عنکبوت مقدس» با ارائه چهره‌ای مخدوش از جامعه‌ ایرانی و با توهین آشکار به باورهای متعالی شیعیان در این جشنواره تقدیر شده که   انتخاب سیاسی این اثر ضعیف به عقیده بسیاری از منتقدان و کارشناسان بین‌المللی جای سوال مهمی در کارنامه حرفه‌ای این جشنواره بین‌المللی به جا گذاشته است.»شهاب حسینی ستاره شاخص سینما نیز در متنی اینستاگرامی، از نپذیرفتن پیشنهاد بازی در این فیلم نوشت: «کارگردان فیلم، زمانی که برای فیلم «مست عشق» در ترکیه بودم، ضمن ملاقاتی، بازی در این فیلم را به بنده پیشنهاد دادند که به دلیل نداشتن علاقه به موضوع و نگاه کارگردان، پیشنهاد ایشان را نپذیرفتم.» سیدمحمود رضوی تهیه‌کننده سینما و مشاور فرهنگی رئیس مجلس شورای اسلامی در بخشی از دلنوشته خود خطاب به امام رضا(ع) نوشت: «مقام شما آن‌قدر بزرگ و عظیم است که توهین هیچ بی‌صفتی کمترین خدشه‌ای به اعتقادات این مردم به شما وارد نمی‌کند و عشق مردم را به شما بیشتر خواهد کرد.» محمدرضا شفیعی تهیه‌کننده سینما و تلویزیون نوشت: «چقدر دلگیر است نمک خوردن و نمکدان شکستن آن هم با ولی نعمتی که جز رأفت و مهربانی کسی از او ندیده». بسیاری دیگر از اهالی فرهنگ از جمله احسان علیخانی مجری و تهیه‌کننده، وحید یامین‌پور نویسنده، مژده لواسانی مجری و... نیز در صفحات مجازی خود به ساحت مقدس امام رضا(ع) ابراز ارادت کردند.آن‌چه مسلم است، این که ساخت فیلم سینمایی «عنکبوت مقدس» را می‌توان به نوعی، ادامه تلاش سال‌های اخیر، برای اسلام‌هراسی دانست که در این مسیر، می‌خواهد مقدسات را قربانی اهداف خود کند.