تو کیستی که برایت علی غریبی خواند؟

تو کیستی که فقط از تو دل‌فریبی ماند؟

نمی‌توان که تو را با شهید تخمین زد

درست دستِ قضا بود، قرعه بر مین زد

دعای صحت و حرز سلامتی مینی است

که زیرِ پای چپِ مرتضای آوینی است

رضا امیرخانی

 ****

 

پاس ارزش‌های ناب انقلاب

در هنر، در شعر، در هر بازتاب

«مرتضی» می‌خواهد و یاران او

در طریق فتح، عمّاران او

«مرتضی» ای سیّد اهل قلم

می‌شود آیا که برداری علم؟

باز گردی و علمداری کنی؟

عاشقان خویش را یاری کنی؟

عباس خوش‌عمل

 

الهه آرانیان- صدای گرم و آشنایش که راوی «روایت فتح» بود، با دل و جانِ ایرانی‌ها پیوند خورده‌است. مجموعه مستندهای ارزشمند «روایت فتح»، میراث ماندگار شهید سیدمرتضی آوینی است؛ کسی که 20 فروردین‌ماه 1372 در فکّه به فیض شهادت نائل آمد. شهید آوینی، مظهر عشق و ارادت به آرمان‌های بلند انقلاب اسلامی بود و به همین دلیل، روز شهادتش، روز هنر انقلاب اسلامی نام گرفت. حرکت و مسیر طی‌شده این مستند‌ساز و نویسنده تا امروز بر آثار بسیاری از هنرمندان از جمله نویسندگان تأثیر گذاشته‌است و به‌راستی لقب «سید شهیدان اهل قلم» برازنده اوست. گذشته از آثار شهید آوینی که مظهر هنر متعهد و انقلابی هستند، شخصیت او، ویژه و منحصربه‌فرد است. در ادامه، گفت‌وگوهایی را درباره ویژگی‌های آثار شهید آوینی، شخصیت او   و خصوصیات هنر انقلابی‌اش می‌خوانید.

آوینی از مسیر رفته‌اش می‌گوید

محسن دریا لعل، مدیر مرکز فیلم و سریال سازمان هنری رسانه‌ای اوج و  مدیرعامل سابق انتشارات روایت فتح، نیت اولیه را در خلق یک اثر هنری مهم می‌داند و درباره نیت و هدف اولیه شهید آوینی در آثارش می‌گوید: «وقتی که یک رویکرد یا موضوع و سوژه خیلی مهم باشد، نیت اولیه است که نتیجه اثر را مشخص می‌کند. زاویه نگاه هنرمند در بررسی آثار هنری خیلی مهم است. به آثار شهید آوینی که نگاه می‌کنیم، می‌بینیم سوژه‌اش انسان‌ها و تغییر و تحول انسان‌هاست. در یکی از مستندهای روایت فتح، پیرزنی را می‌بینیم که با یک بسته پلاستیکی به سمت یک کامیون می‌آید. هر کارگردان دیگری بود شروع می‌کرد به تعلیق درست‌کردن از این صحنه که این پیرزن کیست و چه‌کاره است و...؛ اما آوینی همان اول سر اصل مطلب می‌رود و می‌گوید این پیرزن بچه ندارد و کل دارایی‌اش همین بسته بادام است و آمده آن را به جبهه هدیه کند. آوینی ما را در تعلیق نگه نمی‌دارد و همان ابتدا ما را هُل می‌دهد که این آدم چطور به چنین درکی رسیده‌است. کاری که آوینی در آثارش می‌کند، نمایشِ رسیدنِ درونی است، نه بیرونی. این زاویه نگاه ماست که یک اثر را انسانی یا غیرانسانی می‌کند. شهید آوینی خودش مسیری را طی کرد و به یک تحول درونی رسید و این تحول را در آثارش ساختارمند کرد. آوینی مسیرِ رفته‌اش را برای ما تعریف کرد و در آثارش به نمایش گذاشت».

ارائه تصویری متعالی از آرمان‌های رزمندگان

جواد شمقدری، نویسنده و کارگردان، شهید آوینی را مصداق بارز هنرمند متعهد و انقلابی معرفی می‌کند و می‌گوید: «یکی از اندیشه‌هایی که خیلی رایج شده، این است که برخی هنر را برای هنر می‌دانند، ولی وقتی از هنر متعهد و انقلابی نام می‌بریم، یعنی در کنار این‌که باید ارزش‌های هنری و خلاقانه داشته باشد، باید متعهدانه هم باشد. شهید آوینی مصداق شخصیتی است که این ویژگی را دارد. ایشان بعد از اوج گرفتن حرکت انقلاب اسلامی با آن همراه می‌شود و تمام وجود و سرمایه‌اش را وقف می‌کند که تجلی آن را در هشت‌سال دفاع مقدس می‌بینیم. دشمنان بسیاری سر راه انقلاب اسلامی سبز شدند و لازم بود که کسانی مانند شهید آوینی موفق شوند انقلاب و هنر انقلاب را در کنار رزمندگان و بسیجیان تبیین کنند. آوینی با مجموعه مستندهایش از دفاع مقدس که بعدها به نام «روایت فتح» معروف شد، توانست از انگیزه، اهداف و آرمان‌های بسیجیان و رزمندگانی که تا مرز شهادت می‌روند، یک تصویر متعالی و محتوای روشن به ما ارائه کند. در واقع هنر انقلاب، بیانگر حرکت و مسیر انقلاب اسلامی است که شهید آوینی در این مسیر موفق عمل می‌کند».

آقا مرتضی عدالت‌خواه بود

رضا برجی، عکاس مستندهای ماندگار «روایت فتح» و دوست و همکار شهید آوینی درباره شخصیت او و این‌که اگر زنده بود، چه می‌کرد، به خراسان می‌گوید: «امثال شهید آوینی شخصیت‌هایی چندبعدی هستند. آوینی غرب را دیده بود؛ فلسفه خوانده بود و علاوه بر این، یک عرفان نظری و عملی داشت. می‌گفت از سال 60 خواندن زیارت عاشورای شبانه‌ام قطع نشده‌است. یقین دارم اگر آوینی شهید نمی‌شد، به‌شدت از سوی همان کسانی که الان زیر علمش سینه می‌زنند، طرد می‌شد. آقامرتضی بر تکنیک سوار بود؛ سینما را می‌شناخت و از طرفی به معنای واقعی عارف بود. ما باید آقا مرتضای واقعی را به جوانان نشان بدهیم. او به‌شدت عدالت‌خواه بود و اگر الان بود، اولین فریادش عدالت‌خواهی بود. یکی دیگر از مواردی که به نظرم اگر الان زنده بود، رویش وقت می‌گذاشت، فضای مجازی است. او در 30 سال قبل، پیش‌بینی کرده بود که زمانی مرزها از بین می‌روند و همین اتفاق هم در روزگار ما افتاده‌است. من به عنوان شاگرد کوچک شهید آوینی، مطمئن هستم اگر بود با قدرت، مفهوم جنگ رسانه‌ای را توضیح می‌داد و تبیین می‌کرد که الان هم ما در حال جنگ هستیم؛ همان‌طور که آن موقع زندگی‌اش را گذاشت برای دفاع مقدس. مرتضی یک انقلابی واقعی بود؛ یک مسلمان و شیعه و بسیجی و فرهنگی؛ یک سرباز مخلص و تمام‌عیار برای امام خمینی(ره). ما هم باید سربازانی مخلص برای مقام معظم رهبری باشیم. امثال شهید آوینی روی مین رفتند تا راه برای دیگران باز شود».

روایتگر درد و نیاز درونیِ انسان‌ها

مسعود زارعیان، مستندساز جوان کشورمان که آثارش از جمله مستندهای «علی ممد»، «مرهم» و «ایمان» به بخش جایزه شهید آوینی جشنواره سینماحقیقت راه یافته و مقام کسب کرده‌است، درباره تأثیر نگاه شهید آوینی بر فیلم‌سازی‌اش می‌گوید: «شهید آوینی در نوع نگاه به زندگی، فیلم‌سازی و نوشتن، جریان‌ساز و اثرگذار بوده‌است. آوینی روایتگر یک نیاز و درد درونی متناسب با روح و شخصیت خداجوی انسان‌ها بود و این درد، درد نیاز به معنویت، پاکی و تقدس است. او این درد را همیشه دنبال می‌کرده و انگار این نیاز را در پیشگاه دوربین هم می‌دیده‌است. به گفته شهید آوینی، فیلم‌سازی می‌تواند به سینمای اشراقی دست پیدا کند که نفس خود را تزکیه کرده باشد. در این صورت، اتفاقات خدامحور جلوی دوربینش می‌افتد. من در آثارم دنبال این درد و نیاز بوده‌ام. گاهی این درد در محرومان سیستان و بلوچستان بوده؛ گاهی درد بچه‌های ای‌بی(کودکان پروانه‌ای) بوده که حتی از یک پانسمان هم محروم هستند و گاهی درد طلبه‌ای که می‌خواهد برای تبلیغ دین به سمیناری برود و حمایت نمی‌شود یا جانبازی که برای مسائل معیشتی می‌افتد دنبال پرونده جانبازی‌اش. شهید آوینی در تئوری و عمل، روی نگاه نویسندگی و فیلم‌سازی‌ام تأثیر گذاشته‌است».

جواد نوائیان رودسری – وقتی از هنر متعهد صحبت می‌کنیم، منظورمان هنری است که بتواند دِین خود را به جامعه ادا کند، در تنگناها، سختی‌ها، حتی در شادی‌ها و سرخوشی‌ها، کنار مردم باشد؛ هنری که در فضای غبارآلود و زیر ابر خمارآلودگی روزگار نگذراند و برایش، رنج و غم‌های جامعه، علی‌السویه نباشد، خمودگی را بزداید و بر کرسی بیدارگری تکیه زند و از تحولاتی که جامعه را زیر و زبر می‌کند، تأثیر پذیرد. شاهکار شهید سیدمرتضی آوینی، به‌کارگیری هنر به‌مثابه زیوری برای انسان متعهد بود. در روزگاری که قلم نویسندگان، یا به خدمت تفکرات شرقی در می‌آمد یا با الفاظ عجیب و غریب و احساسات کاذب نیهیلیستی در هم می‌آمیخت و مبدل می‌شد به «هنر برای هنر» و می‌خواست از عالی‌ترین جلوه روح انسانی، بی‌غمی و بی‌تفاوتی را به بدنه جامعه هیجان‌زده نَشْت دهد، آقامرتضی پرچمدار شد و معنای تعهدی را که انقلاب اسلامی برای دوست‌دارانش تصویر می‌کرد، با مفهوم هنری که او به خوبی می‌شناخت، درآمیخت. فردا، سالروز شهادت اوست؛ شهادت مردی که معتقد بود «هنر آن است که بمیری، پیش از آن‌که بمیرانندت و مبدأ و منشأ حیات آنان‌اند که این‌گونه مرده‌اند.»

روزهای حرکت در مسیر شدن

آقامرتضی بچه شهرری بود. روز 21 شهریور سال 1326 در این شهر به دنیا آمد؛ اما خب، وضعیت اشتغال پدرش طوری بود که دوران ابتدایی و دبیرستان را در زنجان، کرمان و تهران گذراند. از همان سنین کودکی اهل هنر بود؛ نه فقط هنرهای تجسمی؛ هم نقاشی می‌کشید و هم شعر می‌گفت و از همه این‌ها مهم‎تر، در ریاضی و فیزیک حرف زیادی برای گفتن داشت. وقتی دبیرستان را به پایان برد و وارد دانشگاه هنرهای زیبای دانشگاه تهران شد تا در رشته معماری درس بخواند، آموخته‌هایش را به درس و دانشگاه محدود نکرد. اهل مطالعه بود و در همین دوره به مطالعه فلسفه و به ویژه فلسفه هنر رو آورد. آقامرتضی در فضای بلبشوی فرهنگی دانشگاه‌های دهه 40 و 50، وسط آن همه فکر مختلف و دیدگاه‌های درهم و برهم، به دنبال حقیقتی می‌گشت که بتواند روح جست‌وجوگر او را آرام کند.در این دوره از زندگی شهید آوینی اتفاقاتی همچون سبک زندگی او و حتی لباس پوشیدن و مراوداتش با چهره‌هایی وجود دارد که اخیراً در مستندی با نام «آقامرتضی» از شبکه سوم سیما پخش شد و حاشیه‌هایی نیز داشت؛ اما آن‌چه مهم به نظر می‌رسد این است که به راستی شهید آوینی در این برهه و خان از زندگی‌اش نماند و از آن عبور کرد و به سوی کمال رفت ؛  خودش در جایی می‌گوید: «تصور نکنید که من با زندگی به سبک و سیاق متظاهران به روشنفکری ناآشنا هستم. خیر؛ من از یک «راه طی‌شده» با شما حرف می‌زنم. من هم سال‌های سال در یکی از دانشکده‌های هنری درس خوانده‌ام. به شب‌های شعر و گالری‌های نقاشی رفته‌ام. موسیقی کلاسیک گوش داده‌ام، ساعت‌ها از وقتم را به مباحثات بیهوده درباره چیزهایی که نمی‌دانستم، گذرانده‌ام ... کتاب «انسان موجود تک‌ساحتی» هربرت مارکوزه را ـ بی‌آن‎که آن زمان خوانده باشم‌اش ـ طوری دست گرفته‌ام که دیگران جلد آن را ببینند و پیش خودشان بگویند: عجب! فلانی چه کتاب‌هایی می‌خواند، معلوم است که خیلی می‌فهمد، اما بعد خوشبختانه زندگی مرا به راهی کشانده‌است که ناچار شده‌ام رودربایستی را نخست با خودم و سپس با دیگران کنار بگذارم و عمیقاً بپذیرم که «تظاهر به دانایی» هرگز جایگزین «دانایی» نمی‌شود و حتی از این بالاتر، دانایی نیز با تحصیل فلسفه حاصل نمی‌آید.»

آن معجزه بزرگ

انقلاب یک تکانه بزرگ برای آقامرتضی بود و امام(ره) یک مرشد الهی. آشنایی شهید آوینی با امام خمینی(ره)، باعث همان تغییری شد که او در پی آن بود؛ آن‌چه در کتاب‌های فلسفی و بحث‌های صغیر و کبیر به دنبالش می‌گشت، در کلام ساده، اما سنگین امام(ره) پیدا می‌شد و همین تغییر، سیدمرتضی آوینی را ساخت، هم او که بالاخره، سید شهیدان اهل قلم شد. راه طی‌شده او، سرانجام به آن‌جا رسید که معماری را کنار بگذارد و برود تا هنر را در کنار تعهد، در خدمت به خلق خدا و در کسوت جهادسازندگی تجربه کند. اما آقامرتضی خیلی زود فهمید که این قافله، تخصصی را کم دارد؛ هنرمندی که پای کار بیاید، تصویر بردارد و بنویسد و بگوید آن‌چه را که باید. این شد که دوربین به‌دست، دوره افتاد در اطراف ایران. هرچه می‌دید و می‌دانست که باید ببینند، مستند می‌کرد. اولین کارهای جهادی آقامرتضی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و پیش از آغاز جنگ تحمیلی، مانند «شش روز در ترکمن صحرا»، «سیل خوزستان» و از همه مهم‌تر و عمیق‌تر، «خان‌گزیده‌ها» که در سال‌های 58 و 59 آن‌ها را ساخت، با همین رویکرد و محتوا شکل گرفت؛ «خان‌گزیده» روایتی تلخ از ستمی بود که در دوران رژیم پهلوی بر عشایر و روستاییان محروم فارس می‌گذشت؛ مظلومانی که مال و جان و حتی ناموسشان از تعدی و تجاوز خان‌های وابسته به دربار و زورگو در امان نبود.  آقا مرتضی تازه فهمیده بود که آن‌چه به دست دارد، دوربین نیست، اسلحه ‌است؛ اسلحه‌ای که می‌تواند دودمان ظالمی را بر باد دهد و فریاد مظلومیت ستمدیدگان را زیر طاق این گنبد کبود، منعکس کند. این تجربه‌ها خیلی ذی‌قیمت بودند؛ هرچند آن اوایل و زمانی که سکان به دست بعضی تفکرات خاص بود، خیلی ارج نمی‌دیدند و در صدر نمی‌نشستند.

   تولد روایت فتح

با آغاز جنگ، آقامرتضی راهی جبهه شد؛ گروه جهاد که او با آن کار می‌کرد، نخستین گروه فیلم‌برداری بود که به خرمشهر رسید، اما شهر سقوط کرد و آن‌ها هم، سر از آبادان درآوردند. آن روزها، هنوز مجموعه‌ای به نام روایت فتح شکل نگرفته بود. او و دوستانش یک مجموعه مستند 11 قسمتی با نام «حقیقت» ساختند که در پی کشف واقعیت سقوط خرمشهر بود؛ موضوعی که البته، برخی‌ها را هم ناراحت کرد. اگر بخواهیم دقیق‌تر بررسی کنیم، گروه روایت فتح و مجموعه‌های مستند آن که با صدای تأثیرگذار شهید آوینی پخش می‌شد، با عملیات والفجر8 و آن پیروزی بزرگ در سال 1364 آغاز شد. مجموعه دوم، کربلای یک را پوشش می‌داد و در سال 1365 شکل گرفت. مجموعه سوم مربوط به کربلای پنج، مجموعه چهارم مربوط به وقایع کشور و دفاع مقدس در سال 1366 و مجموعه پنجم که تکمیل و ساخت آن بسیار طولانی شد، اتفاقات مهم جنگ، وقایع فرهنگی و سیاسی و از همه مهم‌تر، عملیات مرصاد را پوشش می‌داد. روایت فتح دروازه ورود مستندسازی به عرصه هنر متعهد بود؛ آقامرتضی با این کار، تاریخ غیرت و دفاع یک ملت را ثبت و ضبط کرد؛ ارزش‌هایی که ممکن بود خیلی زود از یاد بروند. جنگ تمام شد، اما روایت فتح هنوز ادامه داشت؛ هنوز هم آقامرتضی، مشتاقانه در میان صفحات خاطرات رزمندگان، به دنبال رازها و اسرار مانایی می‌گشت که آیندگان برای ادامه راه، نیازمندش بودند. در آن سال‌ها، او رنج محنت رحلت مقتدایش را تحمل کرد. آقامرتضی روز 20 فروردین سال 1372، وقتی که برای تهیه بخش‌هایی از مستند روایت فتح به فکه رفته بود، بر اثر انفجار مین به شهادت رسید؛ انتهای راه طی‌شده او، شهادت بود.