سارا پوراحمدی - ایرانیان از دیرباز برای خرما ارزش خاصی قائل بودند و آن را مقدس می‌پنداشتند. قدیمی‌ترین نشانه‌های این تقدس به دوران هخامنشیان باز می‌گردد. پلینی، مورخ رومی، از علاقه پادشاهان ایران باستان به خرما گزارش می‌دهد و می‌نویسد که نوعی خاص از خرما فقط در باغ‌های سلطنتی پرورش داده می‌شد. نهال این گونه مخصوص از میان‌رودان آورده شده بود و میوه آن، تنها به وسیله شاه تناول می‌شد و ایرانیان معتقد بودند که خوردن آن سبب جاودانگی می‌شود. این باور وجود داشت که اگر این نخل از میان برود، از ریشه آن نخل دیگری خواهد رویید. افسانه‌ای که بی‌شباهت به افسانه ققنوس نیست. این موضوع ممکن است در ارتباط با نقش درخت نخل روی اشیای آیینی، به عنوان درخت جاودان زندگی باشد. به جز این گونه خاص، گونه‌های دیگر خرما نیز، بخش بزرگی از سفره مردم عادی را تشکیل می‌داد. استرابو می‌گوید: «ایرانیان علاوه بر استفاده از خود میوه خرما، هسته آن را نیز در آب می خیسانند و از آن برای پروار کردن دام‌های خود استفاده می‌کنند.» از میوه خرما در مراسم مذهبی نیز استفاده می‌شد و از لیف آن، برای بستن شاخه‌های مقدس مورد استفاده در این‌گونه مراسم، بهره می‌گرفتند. معروف بود که پارسیان آوازی داشتند که در آن از 360 سود و بهره درخت نخل نام برده می‌شد.
 

بازتکرارهای سریال یوسف پیامبر(ع) از تلویزیون، برخی نام‌ها را در ذهن مردم ما نهادینه کرده؛ یکی از این نام‌ها آخناتون یا آمن‌هوتپ چهارم است؛ فرعونی که طبق گزارش سریال، با یوسف همراهی و معبد آمون، خدای مصریان را تعطیل کرد. روایت سریال، البته بر اساس متون کهن دینی است، اما می‌توان ردپایی از آن را در متون تاریخی و حتی مستندات مصر باستان نیز پیدا کرد. طبق مندرجات این منابع، آخناتون یا آمن‌هوتپ چهارم، بین سال‌های 1351 تا 1334 پیش از میلاد، بر مصر حکومت می‌کرد. او یکی از مقتدرترین فراعنه دودمان هجدهم بود. دودمان هجدهم، یکی از معروف ترین دودمان های فراعنه مصر است. درباره این‌که آیا یوسف(ع) در عهد آمن‌هوتپ چهارم عزیز مصر بوده است، اطلاعاتی در متون تاریخی مصر موجود نیست؛ اما می دانیم که آمن‌هوتپ چهارم، پرستش آمون، خدای مصر را ممنوع کرد و دستور داد مردم «آتون»، خدایی را که مظهر آن خورشید بود، بپرستند. همسرش نفرتیتی هم، در این کار پشتیبان وی بود. آمن‌هوتپ چهارم، پس از این تصمیم، خود را آخناتون (ستایش‌گر آتون) نامید. با این حال، مردم مصر پس از آخناتون، آتون پرستی را رها کردند. فرعون‌هایی مانند «اسمنخ کارع» و «توت آنخ آمون»، فرمان دادند نام اخناتون از کتیبه ها پاک شود. ظاهراً در همین دوره است که بنی اسرائیل به اسارت مصریان درآمده‌اند.
 

دارالفنون را باید نخستین مدرسه‌ای در ایران دانست که با الگوی جدید تأسیس شد. بانی این مدرسه، میرزاتقی‌خان امیرکبیر، افتتاح آن را ندید و روزی که استادان فرنگی مدرسه وارد تهران شدند، خبر عزل وی منتشر شد. بدیهی بود که جانشینان امیر، کیاست و استعداد وی را در تنظیم چنین مراکزی نداشتند و از همین رو، دارالفنون طریقی را پیمود که بانی‌اش خواستار آن نبود. در این مدرسه، عموماً فرزندان اشراف و شاهزادگان به تحصیل مشغول شدند. یکی از آدابی که در مدرسه دارالفنون، با الگوبرداری از مدارس اروپایی، مورد توجه قرار گرفت، تشکیل گروه موسیقی و سرود بود. ناصرالدین‌شاه به این کار علاقه‌ داشت و می‌خواست در هر بازدید از مدرسه، اجرای سرود و موزیک را تماشا کند. بر همین اساس، از اواسط دوره ناصری، دسته موزیک دارالفنون با استفاده از دانش‌آموزان مستعد و عموماً محصل در رشته نظام، تشکیل شد. مسئولیت این گروه بر عهده شکرا...‌خان سرهنگ بود که در کتاب «تاریخ منتظم ناصری»، از او با عنوان «موزیکانچی‌باشی» نام برده شده‌است. در تصویر امروز قاب تاریخ، دسته موزیک مدرسه دارالفنون را می‌بینید که در سمت چپ آن، شکرا...خان سرهنگ ایستاده است. زمان برداشتن عکس احتمالا حدود سال 1260 هـ.ش است. استفاده از سازهای ضربی و بادی مختلف توسط دانش‌آموزان که در تصویر مشاهده می‌شود، در نوع خود جالب و دیدنی است.
 

«غره(اول) شهر(ماه) صفرالمظفر 1306* - سر ناهار اعتمادالسلطنه روزنامه خواند. مجدالدوله و جلال‌الدوله و همه پیشخدمت‌ها بودند. بعد از ناهار نشستیم. امین‌خلوت، ابوالحسن‌خان و ادیب آمدند. نشسته اول کاغذهای نایب‌السلطنه را خواندیم و جواب نوشتیم. بعد کاغذهای امین‌السلطان را که به قدر یک خروار بود، خواندیم و جواب نوشتیم. تا سه ساعت طول کشید. خیلی خسته شدیم. بعد تمام شد، دادیم بردند. جا انداختند خوابیدیم. به قدر یک ساعت خوابمان برد. بعد برخاستیم چای و عصرانه خوردیم. بعد یک کلاهی را دادیم بردند خیلی منزل گلوله نشاندند(به عنوان هدف در جایی قرار دادند). با تیر و کمان چند تیر انداختم. همان اطراف کلاه تیر به زمین می‌خورد. یک تیر انداختم صد زرع دورتر از کلاه انداختم، مثل گلوله قبل خوب انداختم[!] بعد مجدالدوله تیر و کمان انداخت. بد نمی‌انداخت. ولی‌خان سرتیپ بود، دادیم انداخت، مثل زن‌ها می‌انداخت[!] میرزاعبدا...خان هم بود. انداخت. او [هم] مثل زن‌ها می‌انداخت. بعد برخاسته آمدیم، سوار شده و آمدیم منزل.»
*16 مهرماه 1267
روزنامه خاطرات ناصرالدین‌شاه؛ تصحیح و ویرایش: دکتر عبدالحسین نوایی و دکتر الهام ملک‌زاده؛ سازمان اسناد کتابخانه ملی؛ 1390؛ ص 64
 

جواد نوائیان رودسری – برای علاقه‌مندان به ژانر تاریخی در سینما، فیلم «گلادیاتور» ساخته ریدلی اسکات، کارگردان نامدار انگلیسی در سال 2000 میلادی، جذابیت فراوانی دارد. بازی دیدنی «راسل کرو» در نقش «ماکسیموس»، «واکین فینیکس» در نقش «کومودوس» و «کانی نیلسن» در نقش «لوسیلا»، تا مدت‌ها در خاطر کسانی که فیلم را می‌بینند، باقی می‌ماند؛ آن‌گونه که نمی‌توانند تصویری تاریخی، ورای آن‌چه دیده‌اند، تصور کنند. اما واقعیت چیز دیگری است.
شخصیت هالیوودی امپراتور خونریز
مخاطبان فیلم «گلادیاتور»، از ابتدا در صحنه‌سازی هنرمندانه «ریدلی اسکات» گرفتار می‌شوند؛ او در داستان پردازی استادی توانمند است. ماکسیموس، شخصیت اصلی داستان که «راسل کرو» نقش وی را ایفا می‌کند، اصولاً واقعیت تاریخی ندارد؛ مارکوس اورلیوس که در فیلم، پیرمردی فیلسوف و اهل تفکر است، طبق گزارش ویل دورانت در «تاریخ تمدن»، یکی از خونریزترین امپراتوران روم محسوب می‌شود؛ هر چند که در علاقه به فلسفه شهرت دارد، اما تنها در چهار سال از دوران 19 ساله امپراتوری او، از 161 تا 180 میلادی، روم وارد جنگ نشد؛ اورلیوس در کارنامه خود، حمله به مرزهای ایران دوره اشکانی را هم دارد.
کومودوس واقعی کیست؟
برخلاف روایت «ریدلی اسکات»، کومودوس به هیچ عنوان مطرود پدر نیست؛ او سه سال قبل از مرگ مارکوس اورلیوس، در فرمانروایی شریک وی شد؛ یعنی از حدود سال 177 تا 180 میلادی. تصویری که «ریدلی اسکات» از شخصیت کومودوس به مخاطبانش ارائه می‌کند، تطبیق چندانی با تاریخ ندارد؛ کومودوسی که مخاطب در بازی «واکین فینیکس» می‌بیند، تنها معرف بخشی از شخصیت واپسین امپراتور دودمان «نروی-آنتونیوس» است؛ کومودس تاریخی به بازی‌های گلادیاتوری علاقه دارد؛ بسیار مایل است که دیده شود و حتی خودش را باز زاییده «هرکول»، قهرمان افسانه‌ای یونان می‌داند. طبق گزارش نویسندگان رومی، کومودوس در تیراندازی مهارت بسیار داشت؛ سفارش داده بود تا مجسمه‌های متعددی از او بسازند که در آن ها، اندام ورزیده او نمایش داده شود. لباس کومودوس در این تندیس‌ها، عموماً پوست پلنگ و زیورآلات او، اقتباسی از زیورآلات خدایان یونان و روم باستان است. وی گاهی شخصاً وارد میدان نبرد گلادیاتوری می‌شد و با حیوانات درنده می‌جنگید.
«ریدلی اسکات» در فیلم خود، این رویکرد کومودوس را موافق سلیقه رومیان نشان می‌دهد؛ در حالی که رومی‌ها، گلادیاتورها را افرادی پست نژاد و شبیه شدن به آن ها را کریه می‌دانستند. نقل است که امپراتور برای جمع کردن مردم و دیدن نمایش‌های شخصی‌اش، مبالغ هنگفتی می‌پرداخت. این ریخت و پاش‌های عجیب و غریب به اقتصاد روم آسیب جدی وارد کرد؛ هر چند که بزرگان سنا و بیشتر مردم، به خاطر پدر کومودوس، زیاد به او خرده نمی‌گرفتند. جاه‌طلبی‌های وی حد و مرزی نداشت؛ کومودوس حتی به دنبال تغییر نام شهر رم هم بود. هنگامی که بخشی از شهر در آتش سوخت و خواستند آن را مجدد بنا کنند، کومودوس دستور داد تا آن بخش از شهر را با عنوان «کولونیا کومودیانا» نام گذاری کنند.
راز مرگ امپراتور
درباره مرگ کومودوس نیز، «ریدلی اسکات» داستان رؤیایی خودش را مطرح کرده‌است؛ مرگ در میدان مبارزه گلادیاتوری با سرداری مطرود به نام ماکسیموس! اما تاریخ چیز دیگری می‌گوید؛ هرچند کومودوس در سنین جوانی، حدود 32 سالگی به قتل رسید، اما به طور قطع در میدان مبارزه و به دست یک سردار مطرود کشته نشد. روایت‌هایی وجود دارد که کومودوس را مقتول مکر همسرش می‌داند. پیش از اقدام «کریسپینا»، همسر امپراتور، خواهر کومودوس به نام «لوسیلا» که نقش او را در فیلم «گلادیاتور»، «آنی نیلسن» بازی می‌کند، چند بار به جان امپراتور سوءقصد کرد. ظاهراً اشراف روم رفتار کومودوس را برازنده امپراتوری نمی‌دانستند. اما کومودوس از تمام این سوءقصدها جان سالم به در برد تا این‌که همسرش، راز لیست سیاه او را که در آن، نام افراد محکوم به مرگ ثبت شده بود، افشا کرد. محکومان تصمیم گرفتند پیش از اقدام کومودوس، به عمر وی خاتمه دهند؛ به این ترتیب، روز 31 مارس سال 192 میلادی، در حالی که امپراتور خواب بود، به داخل اتاقش ریختند و او را خفه کردند. کومودوس 12 سال فروانروایی کرد، اما فرزندی از وی باقی نماند. پس از او، روم برای مدتی دستخوش آشوب شد.

کریم‌خان زند را باید یکی از فرمانروایان خوشنام تاریخ ایران بدانیم. او در بلوای پس از قتل نادرشاه، به خوبی از پس اوضاع برآمد و توانست رقبای سرسخت را از میدان به در کند و آرامش را به ایران بازگرداند. کریم‌خان تلاش فراوانی برای تقویت اقتصاد کشور انجام داد؛ او خروج طلا از ایران را ممنوع کرد و اروپاییان را واداشت تا با بازرگانان ایرانی، مبادله کالا انجام دهند و با این روش، صنایع کوچک و بزرگ داخلی، رونق پیدا کردند. کریم‌خان خود را پادشاه نمی‌دانست؛ او یکی از وابستگان به دودمان صفوی را با نام شاه اسماعیل سوم، در قلعه آباده نگه داشته بود و به نام ملت حکومت می‌کرد. هر چند نمی‌توان در اقدامات مردمی کریم‌خان و تلاش او برای رفاه عامه تردید روا داشت، اما این‌که او خود را وکیل‌الرعایا نامید، می‌تواند سببی پنهان و در خور توجه داشته باشد. اصولاً هر حکومتی برای مشروعیت بخشیدن به خود، محتاج لوازمی است. امروزه حمایت مردم و رأی ملت، پشتوانه مشروعیت حکومت‌هاست؛ اما دیر نیست زمانی که وابستگی به دودمانی خاص، سند مشروعیت یک حاکمیت محسوب می‌شد؛ مثلاً پس از استیلای مغول بر ایران، وابسته بودن به دودمان چنگیز، مشروعیت‌آور بود و تمام حکومت‌های ریز و درشتی که پس از آن تشکیل می‌شد، به نوعی خود را به وی منتسب می‌کرد. با روی کار آمدن دودمان صفوی و به واسطه خدمتی که به ملیت ایرانی و مذهب شیعه کردند، وابستگی خونی یا سببی فرمانروا به آنان، به دلیلی برای مشروعیت داشتن تبدیل شد. چنان‌که حتی نادرشاه افشار نیز تلاش کرد این مشروعیت را با ازدواج با یکی از دختران خاندان صفوی به دست آورد. کریم‌خان نیز بدون تعارف، با همین شیوه به دنبال مشروعیت بود. دست کم باید در برابر مدعیان حکومت که گاه سر بر می‌داشتند، دلیلی محکم برای مشروعیت خود ارائه می‌کرد؛ هر چند که مردم او را به خاطر رفتارهای پدرانه‌اش دوست می‌داشتند؛ به همین دلیل، کریم‌خان عنوان وکیل‌الرعایا را برگزید و مقام شاهی را، هرچند به صورت تشریفاتی، به فردی از دودمان صفوی واگذار کرد.