تداوم یافتن جنگ‌های ایران و روسیه‌تزاری، علاوه بر از دست دادن سرزمین‌های بسیاری از ایران، آثار سوء دیگری نیز، در پی داشت. به گزارش مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، فتحعلی‌شاه که از شرایط به وجود آمده، سخت دچار وحشت شده بود، برای فرار از این اوضاع، کوشید تا به قدرت‌های اروپایی که در آن زمان، در عطش کسب منافع استعماری می‌سوختند، متوسل شود. این دوران، مقارن با توسعه‌طلبی‌های ناپلئون بناپارت در اروپا بود؛ دورانی که امپراتور فرانسه توانست با استفاده از نبوغ نظامی و البته شرایط حاکم بر کشورهای اروپایی، بخش‌های مهمی از قاره سبز را اشغال کند. با این حال، آرزوی اصلی ناپلئون، زمین‌گیر کردن بریتانیا و ضربه‌زدن به این کشور، به ویژه در محدوده مستعمراتش بود. در همین زمینه، توجه بناپارت، به هندوستان به عنوان اصلی‌ترین مستعمره انگلیس جلب شد و تصمیم گرفت با حمله به آن، به رقیب ضربه ای سخت وارد کند. او پس از ارزیابی مسیر حمله، شمال آفریقا و خاورمیانه را بهترین راه تشخیص داد. با توجه به نیاز مبرم قاجارها به کمک در برابر حملات روسیه، بناپارت فرصت را مغتنم شمرد و ضمن دادن پیشنهاد دوستی، عهدنامه فین‌کن‌اشتاین را با قاجارها منعقد کرد؛ این قرارداد در واقع جاده صاف کن فرانسه برای رسیدن به هندوستان بود؛ ناپلئون به فتحعلی‌شاه وعده داد که نظامیان ایران را مطابق اصول جدید آموزش خواهد داد. هیئت ژنرال گاردان، ظاهراً برای آموزش ارتش و در اصل برای نقشه برداری از راه‌ها و تعیین مسیر عبور نیروهای فرانسوی، راهی ایران شد و توانست در مدت کوتاهی، اهداف اطلاعاتی ناپلئون را برآورده کند. فرانسوی‌ها که برای اجابت خواست فتحعلی‌شاه امروز و فردا می‌کردند، پس از شکست از بریتانیا در نبرد دریایی نیل و تغییر سیاستشان، برای فشار بر انگلیسی‌ها، به دوستی با روسیه روی آوردند و نقشه عبور از ایران را کنار گذاشتند. ناپلئون در «تیلسیت» با الکساندر، تزار روسیه، دست مودت داد و قرارداد صلح امضا کرد و به راحتی، هم‌پیمان ایرانی خود را از یاد برد. به این ترتیب، بازی شاه قاجار در زمین بناپارت، بدون نتیجه‌ای خاص برای ایران، پایان یافت.
 

جواد نوائیان رودسری - نام لورنس عربستان که به میان می‌آید، یاد فیلم جذاب و پرهزینه‌ای با همین نام می‌افتم که در سال 1962، توسط دیوید لین ساخته شد و با هنرنمایی درخشان پیتر اوتول و آنتونی کوئین، هفت جایزه اسکار گرفت. اما برای کسانی که با متون تاریخی سر و کله می‌زنند، لورنس بیش از آن‌که قهرمان یک فیلم اکشن باشد، جاسوسی زبردست است که حتی برخی، طرح خاورمیانه پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی و نیز، ایجاد کشورهای ریز و درشت عربی را به او منسوب می‌کنند. وقتی زندگی توماس ادوارد لورنس را مطالعه می‌کنید، در می‌یابید این ادعاها، چندان گزاف نیست. او را، بدون اغراق، باید متخصصی زبده در امور اقوام خاورمیانه دانست؛ مأموری که در رشته تاریخ تحصیل کرده بود و نمی‌توان موفقیت‌هایش را در قلمرو امپراتوری در حال احتضار عثمانی، انکار کرد. اما نکته‌ای که شاید در زندگی لورنس مغفول مانده، حضور او در ایران و فراری دادنش از زندان قصر در دوره پهلوی اول است؛ ماجرایی که تا پس از وقایع شهریور 1320 و اشغال ایران توسط متفقین، کسی از آن خبر نداشت و در نهایت این راز را، سروان ابراهیمی، مردی که روزی روزگاری، به عنوان افسر رکن دو ارتش در آذربایجان حضور داشت، فاش کرد و محمد مسعود، روزنامه‌نگار شهیر و فقید و صاحب امتیاز روزنامه «مرد امروز»، داستان آن را با قلم نصرا... شیفته، ابتدا به صورت پاورقی در روزنامه‌اش و سپس، در قالب کتاب «3 مرد عجیب»، در اختیار مردم قرار داد. بعدها، اسنادی منتشر شد که صحت این ادعا را تأیید کرد و ما در این نوشتار، قصد داریم به شرح این ماجرای پر رمز و راز بپردازیم.
دوگانه لورنس – سیمیتقو
اسماعیل‌آقا سیمیتقو، رئیس قبیله‌ای بود که عرصه سکنای آن، در دو طرف مرز ایران و عثمانی قرار داشت. برخی معتقدند که سیمیتقو داعیه تجزیه‌طلبی در سر می‌پروراند و می‌خواست نواحی غربی آذربایجان و کردستان ایران را به انضمام بخش‌هایی از شرق ترکیه امروزی، به کشوری واحد تبدیل کند. اما واقعیت آن است که برای کشف حقیقت فعالیت او، به مستندات و پژوهش‌های بیشتری نیاز داریم. شورش اسماعیل‌آقا، به هر دلیلی که بود، توجه انگلیسی‌ها را، مانند آلمانی‌ها و دیگر دولت‌های توسعه‌طلب اروپایی، به خود جلب کرد و زمینه‌ای شد برای سفر لورنس به نواحی غربی ایران و دیدار با سیمیتقو. ظاهراً این ملاقات و پشتیبانی در سال 1308 و بسیار حساب شده و محرمانه صورت ‌گرفت؛ چون کسی از آن مطلع نبود. تا این‌که پس از سرکوبی شورش توسط ارتش ایران و بازداشت تعدادی از اطرافیان سیمیتقو، مأموران ایرانی دریافتند که جاسوسی انگلیسی در میان شورشیان حضور داشته است. بنا به دلایلی که ما از آن بی‌خبریم، مأمور رکن دو آن زمان، ظنّ قوی داشت که جاسوس مد نظر لورنس است. پس از مدتی تعقیب و گریز، مأموران ایرانی، لورنس را در مدرسه آمریکایی ارومیه پیدا کردند؛ او ادعا می‌کرد کشیشی به نام «جکسن» است و در مدرسه تدریس می‌کند. اما عکس‌های فراوانی که از لورنس عربستان در دسترس بود، کار جاسوس انگلیسی را سخت کرد و مأموران، پس از شناسایی، او را بازداشت کردند.
مهمان زندان قصر!
مأموران پس از بازداشت لورنس، موضوع را به علی منصور، استاندار وقت آذربایجان خبر دادند و او که انتظار بازداشت جاسوس انگلیسی را نداشت، از بیم غضب شاه، به سرعت مراتب را طی یادداشتی به تهران منعکس کرد. در این بین، خبر بازداشت لورنس در میان نظامیان ایران پیچیده بود و اگر رضاشاه او را آزاد می‌کرد، به لحاظ ژست‌هایی که می‌گرفت، مناسب نبود و امکان داشت تأثیر مخربی داشته باشد. به همین دلیل، لورنس را در زندان قصر حبس کردند تا ببینند چاره کار چیست؟ سفارت انگلیس، پس از کسب اطلاع از ماجرا، فوراً خواستار آزادی لورنس شد. اما آزادی او، به این سادگی، رسوایی بزرگی به بار می‌آورد.
فرار بزرگ
رضاشاه مسئولیت حل و فصل موضوع را به رئیس شهربانی وقت، یعنی فضل‌ا... زاهدی، مردی که بعدها، در سال 1332، کودتای 28 مرداد را فرماندهی کرد، سپرد. زاهدی، ارتباطات گسترده‌ای با سفارت انگلیس داشت؛ هر چند در اواخر دوران رضاشاه، با عنوان یک آلمانوفیل شهرت یافت. او با بررسی اوضاع، به این نتیجه رسید که باید لورنس را از زندان فراری دهد؛ اما چطور می‌شد این کار را کرد؟ اوایل دوره پهلوی بود و فقط سه چهار سال از آغاز سلطنت رضاشاه می‌گذشت و هنوز قرار نبود آن روی دیگر وی، معلوم باشد. بنابراین، با استفاده از عوامل شهربانی در زندان، تحریک زندانیان غائله سیمیتقو آغاز شد. قرار بود آن ها، شورشی بزرگ را در زندان تازه تأسیس قصر راه بیندازند. تدارک کار چند ماهی طول کشید. در یکی از روزهای سال 1309، با بهانه‌ای که چند و چون آن بر ما معلوم نیست، آشوب در زندان آغاز شد و زندانیان، به جان هم افتادند. درست در همین زمان، سرتیپ فضل‌ا... زاهدی، وارد زندان شد و در پوشش معرکه برپا شده، به طرف سلول لورنس رفت، او را بیرون آورد و به مکان امنی برد. زاهدی چند روزی از لورنس پذیرایی و سپس با هماهنگی سفارت و دربار، او را با احترام، از ایران خارج کرد. نصرا... شیفته در مقدمه کتابش، اقدام زاهدی را، اقدامی سرخود و بدون اجازه دانسته است؛ این ادعا البته مقرون به صحت نیست؛ چون اطلاع شاه از حضور لورنس که طی گزارش علی منصور کامل شده بود، مانع از اقدام خودسرانه زاهدی می‌شد. بنابراین، باید گفت که فراری دادن لورنس عربستان از زندان قصر، اقدامی بود که با دستور رضاشاه و خواست سفارت انگلیس در تهران ممکن شد.
منابع:
سه مرد عجیب؛ نصرا... شیفته(با مقدمه محمد مسعود)؛ انتشارات عطایی؛ تهران؛ 1363
ورود مخفیانه لورنس عربستان به ایران فرار از زندان قصر؛ مجله گزارش؛ شماره 163؛ اردیبهشت 1384
خاطرات لورنس عربستان؛ ترجمه: مسعود کشاورز؛ انتشارات عطایی؛ تهران؛ 1369
 

اسماعیلی - امروز، 13 صفر، سالروز درگذشت یکی از شخصیت‌های برجسته تاریخ 300 سال اخیر ایران است؛ کریم‌خان زند، بنیان گذار دودمان زندیه که در روز سیزدهم ماه صفر سال 1193 درگذشت، یکی از فرماندهان نظامی نادرشاه افشار بود که طی دوران استقرار حکومتش در ایران، کشور ما روزگار آرام و پررونقی را از سر گذراند. کریم‌خان، پس از کشته شدن نادر و در جدالی خونین بر سر جانشینی وی، توانست رقبا را کنار بزند و بر اریکه قدرت تکیه دهد؛ با این حال، او خود را نه شاه ایران که «وکیل‌الرعایا» می‌دانست. کریم‌خان، فردی به نام «عباس‌میرزا» را از خاندان صفوی، با عنوان شاه عباس سوم، در آباده، بر تخت نشانده بود و او را شاه ایران می‌خواند. در دوران کریم‌خان، تکاپوهای استعماری در خلیج فارس، شدت گرفت و انگلیسی‌ها کوشیدند تا جاپای خود را در این منطقه، محکم کنند. از این رو، بازرگانان انگلیسی وابسته به کمپانی هند شرقی که به تازگی قلمروی خود را در شبه جزیره هند گسترش داده و حاکمان قدرتمند و وطن‌دوست این خطه، مانند «تیپو سلطان» در منطقه میسور را، برانداخته بودند، به ایران آمدند تا با پرداخت رشوه به کریم‌خان زند، اجازه فعالیت‌های تجاری در ایران را به دست آورند. مجلس دیدار یکی از این بازرگانان با خانِ زند، به حکایتی شیرین از تقابل وی با استعمارگران انگلیسی مبدل شد؛ او گلدان بزرگ و زیبای چینی را که توسط بازرگان انگلیسی و به رسم تحفه تقدیم شده بود، بر زمین زد و سینی مسی ساخت اصفهان را طلبید، به رخ بازرگان انگلیسی کشید و گفت: ما را با ظروف بی‌دوام شما کاری نیست! کریم‌خان، پس از مدت‌ها تلاش انگلیسی‌ها و واسطه قرار دادن درباریان، از سوی آن ها، سرانجام پذیرفت که به نمایندگان کمپانی هند شرقی، اجازه تجارت در بندر بوشهر را بدهد، اما شرطی گذاشت که انگلیسی‌ها حیله پرداز را آچمز کرد! خانِ زند شرط تجارت انگلیس با ایران را، خارج نکردن طلا و نقره، یعنی پول رایج مملکت، از کشور قرار داد و گفت: کالایتان را بیاورید و با کالای ایرانی معاوضه کنید. به این ترتیب، عملاً راه چپاول ثروت‌های ایران زمین را بر بیگانگان بست. انگلیسی‌ها که وضع را چنان دیدند، کوشیدند تا بندر بصره را که متعلق به عثمانی بود، در کنار بندر بوشهر علم کنند، اما سپاهیان ایران، این بندر راهبردی را تصرف کردند و راه را بر توسعه‌طلبی بریتانیا بستند.