«آرتور میلسپو» که در تاریخ معاصر با سِمَت خزانه‌داری ایران شناخته می‌شود، طی سال‌های 1301 تا 1306 هـ.ش و بعدها، بین سال‌های 1321 تا 1323 هـ.ش، مسئولیت تنظیم و اداره امور مالی ایران را برعهده داشت. به گزارش مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، دوران نخست حضور «میلسپو» در ایران، با قدرت گرفتن و سپس، به سلطنت رسیدن رضاخان، همزمان بود. او بعدها، پس از بازگشت به کشورش، خاطرات خود از ایران را به رشته تحریر درآورد و در آن به تشریح دیدگاه‌های خود درباره پهلوی اول پرداخت.
مردی فاقد قیود اخلاقی
«میلسپو» در خاطراتش که با عنوان «آمریکایی‌ها در ایران» منتشر شده است(ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی؛ صفحه 50 تا 53)، می نویسد:«هنگامی که من با رضاشاه آشنا شدم، او را بیشتر فاقد قیود اخلاقی یافتم تا هرزه و فاسد ... رضاشاه، بی‌شک به فعالیت و زرنگی بیشتر اهمیت می‌داد و نادرستی را هم، بی‌شک با سلیقه‌اش جور می‌یافت و بیشتر مایل بود آن را وسیله کارش قرار دهد ... با گذشت زمان، او مشاوران قدیمی و وفادار خود را کنار گذاشت و بدترین عناصر کشور را، پیرامون خودش جمع و این عده را، همدست خود کرد؛ به آن ها امتیازات گوناگون اعطا می‌کرد و با دقت شگفت‌انگیزی، هر رذالتی را با پاداش و هر فضیلتی را با مجازات پاسخ می‌داد. در عین حال، خودش را به ملت تاثیر پذیرش، به عنوان نمونه مجسم فساد معرفی کرد.» او می‌افزاید:«هنگامی که من هنوز به قدر کافی نزدیک و شاهد رویدادها بودم، مواردی از بی‌رحمی توجهم را جلب کرد. ولی پس از نخستین سال‌های سلطنتش، ترور و خفقان، گسترش یافت ... وقتی من مجدداً به ایران بازگشتم، به من خبر دادند که او هزاران نفر را زندانی و صدها نفر را به قتل رسانده که بعضی از این اقدامات، به دست خودش بوده است. به من گفتند که بسیاری از رجال و شخصیت‌ها در زندان مسموم یا با آمپول هوا کشته شده‌اند ... تقدس مذهبی یا حرمت اماکن مقدسه نیز، دیکتاتور را از اعمال خشونت باز نمی‌داشت. او به زیارتگاه‌ها بی‌احترامی،  روحانیون را مضروب و مقتول و وحشت را بر هموطنانش مستولی کرده بود. در زمان او، هیچ کس نمی‌دانست به چه کسی می‌تواند اعتماد کند و هیچ کس جرئت نمی کرد اعتراض یا انتقاد کند.»
 

اسماعیلی-کتاب صدر التواریخ، نوشته محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، از رجال تحصیل‌کرده دربار ناصرالدین‌شاه، یکی از معدود آثاری است که در آن، به صورت اختصاصی، موضوع زندگی و اقدامات صدراعظم‌های دوره قاجار و سرنوشت آن ها، تا زمان حیات نگارنده، بررسی شده است. اعتمادالسلطنه، فرزند حاجی علی‌خان، فراشباشی ناصرالدین شاه بود. پدرش، به امر شاه، امیرکبیر را در حمام فین کاشان به شهادت رساند. اعتمادالسلطنه برای تحصیل به اروپا فرستاده شد و در دانشگاه پاریس، به فراگیری تاریخ، جغرافیا و ادبیات فرانسه پرداخت. کتاب صدرالتواریخ، با روایت زندگی حاج ابراهیم‌خان کلانتر، صدراعظم آقامحمدخان و فتحعلی‌شاه، آغاز می شود و با نقل وقایع حیات میرزا علی‌اصغرخان امین‌السلطان، خاتمه می یابد. یکی از فصول بسیار مهم کتاب، به زندگی امیرکبیر و اقدامات او اختصاص دارد که بسیار درخور توجه است. روایت نویسنده از اقدامات میرزاتقی‌خان، شامل دیده‌ها و شنیده‌های خود او می‌شود؛ اعتمادالسلطنه با آن‌که دست پدرش به خون امیرکبیر آلوده بود، اما در نگارش کتاب از جاده انصاف منحرف نشده و تلویحاً به تکریم و ستایش از اقدامات امیرکبیر پرداخته است. این کتاب ارزشمند را محمد مشیری تصحیح کرده و حاشیه‌های ارزشمندی بر آن افزوده و فهرست نام و عنوان‌هایی را برای استفاده بهتر از اثر، به آن اضافه کرده است.
 

پیش از استقرار مشروطیت در ایران و تدوین تدریجی قوانین، حاکمان و داروغه‌های شهر، عموماً بر اساس نظر خودشان، برای مجرم مجازات‌هایی در نظر می‌گرفتند. این مجازات‌ها عموماً سنخیتی با نوع جرم نداشت؛ ضمن آن‌که در بسیاری از مواقع، اصولا مجرم، مرتکب جرمی نشده بود و داروغه و حاکم شهر، می‌خواستند با مجازات شدید و وحشیانه یک فرد، از دیگران زهر چشم بگیرند و مانع شیوع جرایم در جامعه شوند. این روش، در بسیاری از موارد جواب نمی‌داد و تبهکاران بدون واهمه کارشان را ادامه می‌دادند. با این حال، استعداد و قدرت تخیل حاکمان و داروغه‌ها، برای در نظر گرفتن مجازات، قابل تأمل بود؛ از بستن به توپ تا گچ گرفتن کنار جاده و زنده دفن کردن و... الگوهایی بود که برای مجازات خاطیان در نظر گرفته می‌شد. در تصویری که ملاحظه می‌کنید، مرد مجرمی را تا گردن در چاله فرو کرده و اطرافش را با گل و لای انباشته‌اند. او باید آن‌قدر در این حالت بماند تا بمیرد! عکس توسط آنتوان سوروگین، عکاس گرجی‌تباری گرفته شده‌است که در دوره قاجار به ایران آمد و تصاویر او در زمره بهترین عکس‌های برجا مانده از این دوره تاریخی محسوب می‌شود.
 

جواد نوائیان رودسری - دوران سلطنت ناصرالدین‌شاه در تاریخ ایران، یکی از طولانی‌ترین ادوار حکومت محسوب می‌شود. او نزدیک به 50 سال پادشاه ایران بود؛ آن‌ هم در دوره‌ای که اروپایی‌ها به عصر شکوفایی علمی و اقتصادی خود وارد شده بودند و دولت‌های استعماری، برای چپاول ملت‌های کهن سال مشرق زمین، گوی سبقت را از یکدیگر می‌ربودند. سال‌های نخست سلطنت ناصرالدین‌میرزا، با عزل و سپس شهادت میرزاتقی‌خان امیرکبیر آغاز شد؛ آغازی نفرت‌انگیز که خبر از سال‌های نکبت‌باری می‌داد. با این حال، اگر کمی حوصله‌ کنید و به تحقیق درباره شخصیت و عادت‌های فردی ناصرالدین‌شاه بپردازید، به مواردی بر خواهید خورد که جالب توجه و گاه حیرت‌انگیز است؛ طوری که شاید باورش برای شما سخت باشد که بتوانید ناصرالدین‌شاه را در چنین کسوت و واجد چنین خصیصه‌ای تصور کنید؛ ضمن آن‌که برخی عادت‌های شاه قاجار، با توجه به پیش‌زمینه ذهنی شما، قابل پذیرش و البته، قابل تأمل به نظر می‌رسد. در ادامه درباره تعدادی از این عادت‌ها، مطالبی را به شما خوانندگان گرامی روزنامه خراسان، ارائه خواهیم کرد.
ناصرالدین‌شاه نقاش!
شاید قابل باور نباشد، اما نقاشی یکی از مهم‌ترین سرگرمی‌های ناصرالدین‌شاه بود. او خیلی سریع نقاشی می کشید و شاید بتوان این سرعتش را در تصویرگری، با «باب راس»، نقاش فقید که مجموعه آموزش نقاشی وی، شهرتی جهانی دارد، مقایسه کرد. ناصرالدین‌شاه معمولاً در ساعاتی از روز نقاشی می‌کشید که نشاط بیشتری داشت؛ البته نپرسید چگونه این نشاط را به دست می‌آورد که از بیانش معذوریم! شاه موضوعات نقاشی را بالبداهه انتخاب می‌کرد. گاه یکی از نوکرانش را گیر می‌آورد و می‌نشاند و او را مجبور می‌کرد که ساعت‌ها بنشیند تا نقاشی قبله عالم تمام شود. مسئله به همین‌جا ختم نمی‌شد؛ برخی مواقع شاه وسط نقاشی، هوس می‌کرد کار دیگری انجام بدهد و می‌رفت و چند ساعت بعد بازمی‌گشت؛ در این مدت، نوکر بخت برگشته باید مثل چوب خشک سر جایش می‌ماند و اگر تکان می‌خورد، رگ غضب ناصرالدین‌شاه وَرَم می‌کرد و معلوم نبود چه بر سر آن نگون‌بخت بیاید. شاه گاهی که حوصله‌اش از دیگران سر می‌رفت، نقاشی خودش را می‌کشید. چند تصویر از طراحی‌های او باقی مانده است که مربوط به دوران جوانی‌اش می‌شود و طبق یادداشت‌های خودش زیر آن ها، با نگاه در آیینه طراحی شده است.
عاشقِ فارغِ حیوانات
ناصرالدین شاه به شکل خودش، عاشق حیوانات بود؛ تعجب نکنید! به شکل خودش! یک روز چنان طرفدار حیوانات بود که ببری‌خان، گربه محبوبش را واسطه لطف و مرحمت به رعیت می‌کرد و کسی را که به شیر باغ وحش شخصی اش، حیوان گفته بود، به عقوبت سخت می‌رسانید و روز دیگر، با خدم و حشم، راهی شکارگاه‌های اطراف تهران می‌شد و دمار از روزگار حیوانات بخت‌برگشته در می‌آورد و با جسد بی‌جان آن ها، فیگور می‌گرفت و عکس می‌انداخت. بنابراین، او به شکل خودش دوستدار حیوانات بود و حتی در سفر فرنگ، پُزَش را به فرنگی‌ها می‌داد که حامی حیوانات است. البته ماجرای شکار ناصرالدین‌شاه هم تفاوت‌هایی با دیگر شکارچیان داشت که شنیدنش خالی از لطف نیست؛ شاه هنگام شکار، گاهی هوس می‌کرد به جای آهو و قرقاول، آدمیزاد شکار کند؛ این بود که بعضی وقت‌ها، عمداً تیرش به خطا می‌رفت و غلامان دربار را هدف قرار می‌داد و از کشتن آن ها حظّ وافر می‌برد!
شاهِ عکاس
چهارمین شاه قاجار، به عکاسی هم علاقه داشت. می‌گویند وقتی برای نخستین بار یکی از معلم‌های مدرسه دارالفنون از او عکس گرفت، احساس کرد که در عالم هنر عکاسی، نام ناصرالدین‌شاه کم است! با خودش گفت این همان گمشده‌ای است که مدت‌ها به دنبالش بوده و همان عرصه گسترده‌ای است که می‌تواند استعدادهای نهانی‌اش را در آن، به منصه ظهور برساند! ناصرالدین‌شاه تقریباً در هر مناسبتی از خودش و اطرافیان عکس می‌گرفت. او را باید نخستین سلفی‌بگیر تاریخ ایران هم بدانیم؛ تصویری از شاه قاجار و تعدادی از زنان حرمسرای وی وجود دارد که توسط وی و از داخل آیینه برداشته شده است. باید انصاف داد که ناصرالدین‌شاه در خلق تکنیک‌های عکاسی، نیمچه استعدادی هم داشته است.
وسواس در سلامت جسم
ناصرالدین‌شاه، تنی سالم داشت؛ خیلی کم بیمار می‌شد و به شدت، به سلامتی‌اش حساس بود.
 او تقریباً هر روز، طبیب مخصوصش را احضار می‌کرد تا وی را معاینه کند. برخی معتقدند که شاه، اصلا برای استفاده از متون پزشکی فرانسوی، این زبان را یاد گرفت. تولوزان معتقد بود که قلب قبله عالم «مثل جوان 18 ساله می تپد» و حکیم‌باشی دربار معتقد بود که اگر ناصرالدین‌شاه به تیرِ غیب میرزا رضاکرمانی دچار نشده بود، سال‌های سال زنده می‌ماند و رکورد مدت سلطنت را در دنیا جابه‌جا می‌کرد! شاه با وجود الواطی دایمی و خوشگذرانی، هوای سلامتش را داشت و مراقب بود که با زیاده روی آن را به خطر نیندازد.
 این ویژگی را هیچ‌کدام از شاهان قاجار قبل و بعد از او نداشتند. پدرش، محمدشاه در دهه چهارم زندگی، بر اثر بیماری مُرد و سه جانشین بعدی او، یعنی مظفرالدین‌شاه، محمدعلی‌شاه و احمدشاه، به ترتیب بر اثر سِل، دیابت و سرطان، جان خود را از دست دادند. یکی از عادات همیشگی ناصرالدین‌شاه، ورزش صبحگاهی بود و اعتقاد داشت که این اقدام باعث تداوم سلامتی‌اش می‌شود.
 

رودسری - زنده‌یاد «عبدالعظیم رضایی» در جلد چهارم کتاب «تاریخ ده هزارساله ایران»، بخش مهمی از نوشته‌های خود را به مبارزات مردم غیور تبریز، علیه استبداد محمدعلی‌شاهی و همچنین، شخصیت و مبارزات ستارخان، سردار ملی، اختصاص داده است. پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی توسط مستبدین، تبریز یکی از نخستین نقاطی بود که برای نجات مشروطه و مبارزه با استبداد، علم قیام را برافراشت. در این میان، مبارزان تبریزی، به رهبری ستارخان و باقرخان، با استقرار در محله امیرخیز تبریز، توانستند نظامیان محمدعلی شاه را عقب برانند. اقدام آن ها، در شرایطی که سراسر کشور در سکوتی تلخ فرو رفته بود، کورسوی نجات را در دل ایرانیان روشن کرد و باعث امیدواری آن ها به نجات سرزمین‌شان از چنگال استبداد شد. ستارخان و یارانش در حالی به مبارزه خود با نیروهای استبداد ادامه می‌دادند که از هر سو در محاصره بودند و راه رسیدن ارزاق به آن ها بسته شده بود. در آن شرایط دشوار و سخت، تنها روح وطن‌دوستی و غیرت مسلمانی می‌توانست به داد مبارزان تشنه، گرسنه، خسته و زخمی محله امیرخیز برسد.
زنان دوشادوش مردان
 اما در این معرکه و آزمون سخت، تنها مردان حضور نداشتند؛ بلکه بانوان غیور آذربایجانی نیز، دوشادوش همسران، پدران و برادرانشان، سلاح به دست گرفتند و به نبرد با دشمن پرداختند. این رویکردی است که در تمام ادوار تاریخ ایران، به ویژه در 100 سال گذشته، شاهد بروز و ظهور آن بوده ایم. مردان غیور آذربایجان، راضی به حضور بانوانشان در معرکه نبرد نبودند و ترجیح می‌دادند که آن ها در پشت جبهه، به تیمار مجروحان و حمایت از پیران و کودکان مشغول باشند. با این حال، گاه پیش می‌آمد که بانویی، بی‌آن‌که کسی بداند، در جامه مردانه و به صورت مخفیانه، اسلحه به دست می‌گرفت و رودررو با دشمن، به نبرد می‌پرداخت. خوشبختانه، صفحات تاریخ، یاد و خاطره این شیر زنان میدان نبرد را به خوبی حفظ کرده است.
دخترم، مگر من مرده ام!
زنده‌یاد «عبدالعظیم رضایی»، در متن شورانگیز کتاب خود می‌نویسد:« یک روز مجاهدی را به انجمن حقیقت آوردند تا او را معالجه کنند. مجاهد سربه زیر داشت و نمی‌گذاشت زخمش را ببندند. ستارخان به او نزدیک شد وگفت: چرا از معالجه خود جلوگیری می‌کنی؟ مجاهد تبریزی، دیده به دیده ستارخان دوخت؛ اشک در چشمانش حلقه زد و گفت: من دخترم و این‌ها نامحرم. ستارخان شگفت زده شد و پرسید: دخترم مگر من مرده بودم که تو به میدان آمدی؟ دختر گفت: صدها مثل من، دختر در لباس مردانه می‌جنگند.»