درباره قیام میرزاکوچک‌خان جنگلی در گیلان و کسانی که آن را یاری کردند، گزارش‌های فراوانی وجود دارد. به گزارش مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، یکی از مهم ترین افرادی که به نهضت جنگل کمک کرد، اما نامش کمتر شنیده شده است و بیشتر مردم، اصولاً او را نمی‌شناسند، بانویی غیور و شجاع از خطه قهرمان‌پرور آذربایجان است؛ «عظمت خانم فولادلو». زنی به غایت شجاع و شیردل که در زمان قیام میرزاکوچک‌خان، حاکم خلخال بود. «عظمت خانم» که پس از درگذشت همسرش، «جورق بیگ»، به ریاست 32 طایفه شاهسون آذربایجان رسید، در نخستین ماه‌های آغاز قیام، به میرزا پیوست و برادرش، «امیر عشایر»، از سوی میرزا و کمیته جنگل، به حکومت گیلان منصوب شد.
حمایت جدی «عظمت‌خانم» از نهضت جنگل و میرزاکوچک‌خان به حدی بود که انگلیسی‌ها، پس از خروج روس‌ها به دلیل وقوع انقلاب اکتبر، برای تسلط بر مناطق نفوذ تزار در شمال ایران، تنها راه مهار و سرکوب نهضت جنگل را، جدا کردن نیروهای «عظمت خانم» از میرزا می‌دانستند. درستی این دیدگاه، زمانی به اثبات رسید که در پی هجوم بقایای نیروهای روسیه تزاری در ایران به شهر اردبیل و خروج «امیرعشایر» و خواهرش «عظمت خانم» با نیروهایشان از جنگل، برای عقب راندن مهاجمان از این شهر، جنگلی‌ها متحمل شکست سنگینی در نزدیکی پُل منجیل شدند. تلاش‌های استعمار برای جدا کردن «عظمت‌خانم» از نهضت جنگل، سرانجام به بروز کدورت میان وی و میرزا انجامید؛ اما «عظمت‌خانم»، آن‌قدر شجاعت، شهامت و غیرت داشت که حاضر به مصالحه علیه نهضت نشود و تنها به عقب‌نشینی و خروج از گیلان، بسنده کند. هنگامی که نهضت جنگل با دخالت عوامل خارجی به شکست انجامید و میرزا و معدود یارانش، خسته و نااُمید در اعماق جنگل‌های انبوه گیلان مخفی شدند، میرزا کوچک خان تصمیم گرفت، به بانوی شجاع آذربایجان پناه ببرد؛ این بود که شبانه به سوی اردبیل حرکت کرد. هنگامی که «عظمت‌خانم» خبر حرکت میرزاکوچک‌خان به سوی آذربایجان را شنید، با وجود کدورت‌های پیشین، در استقبال از قهرمان گیلان، درنگ نکرد و گروهی از سواران زُبده و مورد اعتمادش را برای استقبال وی فرستاد؛ اما آن ها هیچ‌گاه میرزا را نیافتند؛ او در میان سرما و کولاک شدید کوه‌های اسالم گرفتار شد و در مظلومیت تمام، به شهادت رسید.
 

مشهور است که خیابان مشهد، سومین خیابان ایران در دوره صفویه، توسط شیخ بهائی طراحی شد. خیابان مشهد از شرق به غرب شهر امتداد داشت و مسیر رسیدن به حرم مطهر رضوی را از سمت دو دروازه پایین‌خیابان و بالاخیابان، هموار می‌کرد. وسط خیابان، نهری وجود داشت که از دوره تیموری باقی مانده بود و بعدها، توسط نادرشاه ترمیم و به نهر نادری معروف شد. با اطلاق عنوان بالاخیابان به ضلع غربی خیابان مشهد و پایین‌ خیابان به طرف شرقی آن، ورودی‌های دو سوی حرم مطهر، عنوان بست بالا و بست پایین به خود گرفت. در ورودی بست بالا که به در ورودی صحن عتیق حرم مطهر، با قدمت دوره صفویه و عصر شاه سلیمان صفوی، منتهی می‌شود، بازارچه‌ای کوچک وجود داشت که امروزه اثری از آن باقی نیست. تصویری که ملاحظه می‌کنید، مربوط به ورودی بست بالای حرم مطهر رضوی، در اواخر دهه 1340 شمسی است. نهر نادری که در اواسط این دهه پوشانده شد، دیگر در تصویر دیده نمی‌شود. امروزه، مکان این دروازه زیبا، حدود 100 متر داخل حریم حرم امام رضا(ع) قرار دارد و به ورودی بست شیخ توسی مشهور است.
 

جواد نوائیان رودسری - با وجود این ‌که خیلی‌ها تاریخ را مردانه می‌دانند، یعنی معتقدند که تاریخ را مردها نوشته اند و در آن اعتنایی به جایگاه ویژه و تاریخی بانوان نشده است؛ اما هستند زنان سیاستمداری که در طول تاریخ، با اقداماتشان، زمینه‌ساز تغییرات عمده و حتی جنگ‌های بزرگ شده‌اند؛ آن‌قدر که مورخان را وادار به نوشتن شرح احوالاتشان کردند و به این ترتیب، نام و خاطره آن ها در تاریخ باقی ماند. نگاهی اجمالی به متون تاریخی نشان می‌دهد که این زنان باهوش و دارای قریحه سیاسی، به تمام ادوار تاریخ تعلق داشته‌اند و در هر دوره، چه در شرق و چه در غرب، سرنوشت برخی ملت‌ها، با تصمیمات این زنان سیاستمدار، گره خورده است. در ادامه، با تعدادی از آن ها آشنا خواهید شد.
 

تَرکان خاتون

در تاریخ ایران بعد از اسلام، به دو زن سیاستمدار که نامشان تَرکان است، بر می خوریم. نخست، تَرکان خاتون، همسر مقتدر ملکشاه سلجوقی و دوم، تَرکان خاتون، مادر سلطان محمدخوارزمشاه. بانوی مد نظر ما در این نوشتار، ملکه دربار ملکشاه است؛ زنی بسیار مقتدر و وابسته به یکی از خاندان‌های قدرتمند سلجوقی که برای خودش در دربار برو و بیایی داشت و حتی در برابر خواجه نظام‌الملک توسی، وزیر دانشمند و سیاستمدار همسرش، دست به مانورهای سیاسی گسترده زد. برخی مورخان، ترکان خاتون را قوی‌ترین بانوی عصر سلجوقی می‌دانند که البته ادعای گزافی نیست. وی می‌خواست با به تخت نشاندن پسرش محمود به جای برکیارق، پسر ملکشاه از همسر دیگرش، اقتدار خود را حفظ کند. ترکان خاتون پس از مرگ شوهرش، به یکی از رؤسای قبایل سلجوقی، وعده ازدواج داد و خواست با فریب دادن او، برکیارق را از بین ببرد، اما هنگامی که به قول خود عمل نکرد، حمایت رئیس قبیله را از دست داد و برکیارق توانست بدون دردسر، وارد اصفهان، پایتخت ملکشاه شود. با این حال، ترکان خاتون توانست با اتکا به پسرش، بر بخشی از قلمرو سلجوقیان مسلط شود. او در سال 487 هـ.ق، در فومن، مورد سوءقصد اسماعیلیان قرار گرفت و چند روز بعد، درگذشت.
 

ماری ترز

ماری ترز، بی‌تردید یکی از زنان بسیار قدرتمند اروپای قرن 18 میلادی است. وی فرزند شارل ششم، امپراتور اتریش، بود. شارل با وجود داشتن پسر، دوست داشت که ماری به قدرت برسد. همین مسئله، زمینه مخاصمه بین وی و اعضای خانواده‌اش را فراهم کرد. جنگ‌های جانشینی در سرزمین اتریش و امپراتوری مقدس روم، سرانجام با پیروزی ماری ترز و استقرار او بر اریکه سلطنت پایان یافت. وی که هنگام رسیدن به مقام امپراتوریس اتریش، 23 سال داشت، توانست ظرف مدت 10 سال، آرامش نسبی را در کشور حکمفرما کند و با وجود تحمل دو شکست از اسپانیایی‌ها و عثمانی‌ها، ضمن انجام اصلاحات گسترده مالی و نظامی، ارتش اتریش را بسیار توانمند کرد و توانست از مستملکات این امپراتوری به خوبی پاسداری کند. ترز بانویی بسیار پرکار و در عین حال، ساده زیست بود. او بیشتر اوقات روز را به صدور فرمان‌های دولتی و حل و فصل مسائل کشور می‌پرداخت و از هوش فوق‌العاده‌ای برای تحلیل اوضاع برخوردار بود. برخی از مورخان معتقد هستند که ماری ترز را باید احیاکننده امپراتوری اتریش – مجار بنامیم. در دوران او، اوضاع اقتصادی در امپراتوری اتریش – مجار، بهبود یافت. ماری در سال 1780 میلادی درگذشت.

 

کاترین

از آن‌جا که کاترین دوم یا کاترین کبیر، امپراتوریس مقتدر روسیه تزاری است، خیلی‌ها بر این باورند که زادگاه او نیز، روسیه بوده است؛ در حالی که چنین نیست. کاترین در یکی از خاندان‌های اشرافی پروس در آلمان امروزی به دنیا آمد و بعدها، همسر پتر سوم شد که هنوز در مقام ولیعهدی امپراتور روسیه قرار داشت. طبق گزارش مورخان، پتر سوم، مردی سفیه و عقب مانده بود و تنها رابطه خونی‌اش با تزار قبلی، سبب‌ساز سلطنت وی شد. با روی کار آمدن پتر سوم، کاترین به همه کاره دربار او تبدیل شد و زمام امور را به دست گرفت. کاترین، زنی عاری از احساس بود؛ به سادگی جان افراد را می‌گرفت و خشونت بی‌حد و حصرش، باعث شد که دشمنانش را زنده باقی نگذارد. او به اصلاحات گسترده‌ای دست زد و روسیه را بیش از پیش به کشوری اروپایی تبدیل کرد. کاترین پس از کنار زدن شوهرش، 34 سال بر روسیه حکومت کرد؛ طولانی‌ترین دوران حکومت یک تزار بر روسیه. در زمان کاترین، روسیه دست‌اندازی به خاک همسایگان خود را افزایش داد. گرجستان در همین دوره از ایران جدا شد و پس از مرگ کاترین، تزارهای روس، توسعه طلبی او را در جنوب، با حملات گسترده به منطقه قفقاز ادامه دادند.
 

تئودورا

هیچ کس فکرش را هم نمی کرد که دختری بی‌نام و نشان، بتواند دلِ ژوستی‌نین، امپراتور مقتدر روم شرقی را برباید و ظرف چند سال، به بزرگ ترین بازیگر دربار او تبدیل شود. تئودورا، پیشینه روشنی نداشت. روزی امپراتور او را در مجلسی دید و عاشقش شد و بعد، وی را به همسری برگزید. ژوستی‌نین به شدت تحت تأثیر تئودورا قرار داشت؛ تا جایی که مورخان او را نفر دوم امپراتوری روم شرقی می‌دانستند. تئودورا، از طبقات پایین اجتماع بود و به همین دلیل، رویکردی مردمدارانه پیش گرفت و به طبقات فرودست، بیش از پیش توجه کرد؛ این اهتمام، سبب‌ساز محبوبیت تئودورا در میان مردم شد و بر قدرت وی در جامعه افزود. در دوران او، یکی از بزرگ ترین شورش‌های امپراتوری روم شرقی، با فرماندهی سرداری به نام «نیکا» اتفاق افتاد؛ این شورش آن‌قدر گسترده بود که ژوستی‌نین تصمیم به فرار گرفت، اما تئودورا وی را از این کار منع کرد و خود هدایت نیروها را عهده‌دار شد. با فرماندهی تئودورا، شورش سرکوب شد و ژوستی‌نین اقتدار پیشین را بازیافت. تئودورا پیش از ژوستی‌نین درگذشت؛ مرگ او باعث عزاداری همیشگی امپراتور شد و ژوستی‌نین، تا پایان عمر، از مرگ همسرش محزون بود.
 

زنوبیا

زنوبیا، ملکه مقتدر تدمر، یکی از قدرتمندترین زنان تاریخ باستان در بین‌النهرین است. او همسر اودیناتوس، پادشاه تدمر بود؛ حاکمی که به رومی‌ها گرایش داشت و حتی یک بار در حمایت از آن ها، با ایرانیان جنگید. با این حال، تدمر در زمان اورلیانوس، امپراتور روم، سر از اطاعت رومیان پیچید و اودیناتوس، علیه آن ها دست به شورشی گسترده زد. رومیان برای سرکوب شورش به شام آمدند، اما حمایت ضمنی ایرانیان از اودیناتوس، کار را برای لژیون‌های رومی سخت کرد. در یکی از این نبردها، اودیناتوس کشته شد؛ اما زنوبیا، ملکه مقتدر او، چنان اداره امور را به دست گرفت که ضعفی در جبهه نیروهای خودی به وجود نیامد. زنوبیا پسرش را به جای شوهرش بر تخت نشاند و خود هدایت لشکر را عهده‌دار شد و توانست در چند جنگ، رومیان را مغلوب کند. اما اعتماد نداشتن ایرانیان به او، از یک سو و از سوی دیگر، قدرت نظامی رومیان، زنوبیا را دچار شکست کرد. تدمری‌ها مغلوب شدند و شهرشان غارت شد. زنوبیا نیز به اسارت درآمد و در غل و زنجیر به روم فرستاده و در آن‌جا، به فرمان اورلیانوس، گردن زده شد.زنوبیا یکی از شخصیت های تاریخی مطرح در سوریه است.
 

رودسری - امیرکبیر دستور داد در شماره سوم روزنامه «وقایع‌اتفاقیه»، اعلامیه‌ای به این شرح منتشر کنند:«در ممالک محروسه، ناخوشی آبله، عمومی است که اطفال را عارض می‌شود. اشخاصی که در کودکی این آبله را در نیاورده‌اند، در بزرگی مبتلا می ‌شوند و به هلاکت می‌رسند. اطبا، چاره این ناخوشی را این‌طور یافته‌اند که در طفولیت از گاو، [مایه] آبله بردارند و به طفل بکوبند(تلقیح کنند) ... اولیای دولت عِلّیّه، کسانی را برای یادگرفتن این فن شریف گماشته‌اند که بعد از آموختن، به جمیع ممالک محروسه مأمور نمایند که در هر ولایتی، جمیع اطفال خود را مردم بیاورند و آبله‌شان را بکوبند و از تشویش هلاکت، رعیت آسوده گردد.» این اعلامیه، در واقع نخستین قانون مبارزه با بیماری‌های واگیردار در ایران بود. دکتر «پولاک»، پزشک ناصرالدین شاه، در خاطراتش، به جدیت امیر در اجرای برنامه مایه‌کوبی(واکسیناسیون) اشاره می‌کند و می‌نویسد:«امیر آبله‌کوبی را در سراسر ایران مرسوم کرد و حتی رساله‌ای در این باب از انگلیسی به فارسی ترجمه شد و در اختیار مردم قرار گرفت. »
استخدام مایه کوب
«امیر، مایه کوبانی با حقوق مکفی، به ولایات می‌فرستاد.» میرزا تقی‌خان به فراست دریافته بود که برای اجرای برنامه‌های اقتصادی و فرهنگی خود، نیازمند نیروی انسانی سالم و تندرست است. با این تدبیر امیر و اجرای طرح تحول سلامت از سوی او در جامعه، بیماری مُهلک آبله که در سرزمین‌های همسایه ایران، جان هزاران نفر را می‌گرفت، در کشور ما، مبتلایان اندکی پیدا کرد و به هیچ وجه، حالت عمومی(اپیدمی) پیدا نکرد. امیرکبیر حتی مأموران بهداشت را به مرزهای کشور فرستاد و برای نخستین بار، برای مهار آبله، قرنطینه‌هایی ایجاد و مسافرانی که قصد ورود به ایران را داشتند، واکسینه کرد. این طرح تحول سلامت، برای کنترل بیماری وبا نیز به کار گرفته شد و از شدت ابتلا به این بیماری کُشنده در ایران کاست. امیرکبیر، در راستای اجرای طرح تحول سلامتِ دولت خود، «مریضخانه دولتی ایران» را که در واقع، نخستین بیمارستان مُدرن ایران بود، افتتاح کرد. طبق گزارش روزنامه وقایع اتفاقیه، این بیمارستان بزرگ، 400 تختخواب داشت و ریاست آن، برعهده یک پزشک ایرانی به نام «میرزامحمد ولی حکیم‌باشی» بود و اطبای خارجی، زیر نظر او به مداوای بیماران می‌پرداختند.
طبق گزارش سالانه دولت که در «وقایع اتفاقیه» به چاپ می‌رسید، این بیمارستان در نخستین سال، دو هزار و 238 بیمار بستری شده داشت که بخش عمده ای از آن ها، به صورت رایگان و با هزینه دولت و از محل درآمدهای گمرکی و مالیاتی، درمان شدند. امیرکبیر در زمینه اجرای برنامه طرح تحول سلامت خود، برای نخستین بار در ایران، اشتغال به طبابت را منوط به دریافت «تصدیق طبابت» از دولت کرد. پزشکان برای اقدام به مداوای مردم، طبق مقرراتی که امیر وضع کرده بود، ابتدا باید نزد «دکتر کازولانی» امتحان می‌دادند و «تصدیق طبابت» دریافت می‌کردند. طرح تحول سلامت میرزاتقی‌خان، در آن دوران، منشأ برکات فراوانی برای ایرانیان شد، اما با شهادت او، ادامه رویکرد وی در عرصه سلامت نیز، به فراموشی سپرده شد.