اگرچه مشروعه‌خواهی با نام شهید شیخ فضل‌ا... نوری گره‌خورده، اما واقعیت این است که ایده مخالف بودن مشروطیت با برخی موازین شرعی، تنها به رساله «حرمت مشروطه» شیخ فضل‌ا... محدود نمی‌شود. به گزارش مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، علمایی که در نزاع با مشروطه‌طلبان از شهر و دیار خود رانده شدند، انگیزه‌های زیادی برای مخالفت با مشروطیت داشتند؛ سیدابوطالب زنجانی،‌ محمدحسین تبریزی، ‌علی لاهیجی و نجفی مرندی از جمله رساله‌نویسانی بودند که با تألیف نوشته‌هایی علیه مشروطیت،‌ مخالفت خود را با ظهور نهادهای گرته‌برداری شده از غرب در ایران، آشکار کردند. با این حال، این رساله‌ها تنها جنبه‌ انتقادی نداشت و از موضع ایجابی نیز، به ارائه و توضیح نظام سیاسی مطلوب خود، یعنی نظام مشروعه، مبادرت می‌ورزید.
تلقی مشروعه خواهان
بر اساس تلقی مشروعه‌خواهان از نظام سیاسی مشروطه،‌ در این نظام، نمی‌توان تقویت دولت و قوای نظامی و درنتیجه حفظ کیان اسلام و مسلمین را انتظار داشت؛ چراکه تفکیک قوا،‌ تقسیم وظایف میان ارکان گوناگون و سرشکن کردن قدرت در میان گروه‌های مختلف، تنها باعث ضعف و زوال دولت اسلامی می‌شود و زمینه را برای سیطره کفار فراهم می‌کند. نویسنده «تذکره‌الغافل» دراین‌باره می‌نویسد: بر همه واضح است که تعرض به امور دینی و اعتقادی، مقدمات اضمحلال دولت اسلامی و برخلاف مقتضای حکومت اسلامی است.
دیدگاه شیخ شهید
 شیخ فضل‌ا... نوری، اصطلاح «مشروعه» را به معنای مطابقت با شریعت به‌کار می‌برد و منظورش، نظامی حقوقی بود که درنهایت بر وحی و اراده الهی مبتنی باشد. در نظام آلترناتیویی که مشروعه‌خواهان پیشنهاد می‌کردند، حاکمیت در امور سیاسی و اجتماعی به دو حوزه شرعیات و عرفیات تقسیم می‌شد. حوزه نخست را فقها بر عهده داشتند و شامل اموری همچون افتا، ‌اقامه نماز جمعه، ‌قضاوت، جمع‌آوری وجوه شرعی، ‌اداره موقوفات و سرپرستی محجوران بود. حوزه عرفیات نیز بر اموری مانند امنیت، ‌نظم، ‌دفاع در مقابل متجاوزان، ‌حفظ مرزها و رابطه با کشورهای دیگر که دولت‌ها بر عهده دارند، ‌تأکید داشت. نظام سیاسی مدنظر مشروعه‌خواهان در حقیقت با توجه به دوگانگی میان این دو حوزه،‌ دولت را همچنان به‌عنوان پاسدار شریعت و حافظ نظام اسلامی می‌پذیرفت و بر نظارت علما، به‌عنوان کسانی که بر حوزه شرعیات تسلط دارند،‌ تأکید می‌کرد.
اتحادی که بی نتیجه ماند
 واقعیت آن است که در انقلاب مشروطه، اگرچه ‌اتحادی میان گروه‌های ناهمگون شکل‌گرفته بود، اما با تشکیل نهاد مجلس در ایران و نوشتن قانون اساسی و آشکار شدن رگه‌هایی از اندیشه غربی و بیگانه در تصمیم‌های اتخاذ شده از سوی مشروطه‌خواهان، برخی از علما و اندیشمندان به مخالفت با آن پرداختند و آن را در تضاد با روح مذهبی حاکم بر جامعه اسلامی ایران دانستند. بر همین اساس، رساله‌هایی برای انتقاد از مشروطه و طرد و نفی آن نوشتند که در آن ها، بر موضوع مخالفت ایده‌های مدرن و غربی با اسلام تأکید می‌شد. در سوی دیگر، مشروطه‌خواهان نیز با نوشتن رساله‌هایی، تمام تلاش خود را برای پاسخ گویی به این ایرادها و انتقادها به‌کار گرفتند تا بلکه بتوانند با نزدیک کردن و همسویی نظرات متفرق و پراکنده، تحولی اساسی در جامعه ایران پدید آورند. اگرچه این تلاش‌های نظری، آن‌چنان‌که باید نتوانست به تقویت بن‌مایه‌های نظریه مشروطه و مشروعه منجر شود، اما ‌زمینه را برای نقش‌آفرینی علما از طریق تلاش برای پیوند حوزه دین و سیاست در دهه‌های بعدی فراهم کرد.
 

محمدحسن میرزا، فرزند محمدعلی‌شاه و برادر احمدشاه، آخرین ولیعهد دودمان قاجار بود. او که قرار بود به جای برادر بر اریکه سلطنت تکیه بزند، در پی کودتای سوم اسفند، موسوم به کودتای سیاه و تصمیم انگلیسی‌ها برای برکشیدن رضاخان به قدرت، عملاً جایگاه خود را از دست داد. یکی از عواملی که محمدحسین‌میرزا را به قهقرا کشاند، تلاش بی‌ثبات و پُرتغییر او برای نزدیک شدن به دولت‌های روس و انگلیس بود. بسیاری از مورخان، او را فاقد شخصیت مستقل سیاسی و توانایی لازم برای اداره امور می‌دانند. به هر حال، با آغاز سلطنت رضاشاه، محمدحسن میرزا را با خفت و خواری از کاخ گلستان بیرون انداختند. او تقاضای ملاقات با پهلوی اول را داشت که پذیرفته نشد و از 40 هزار تومان مواجب مقرر شده، پنج هزار تومان را با سر و صدا و در کیسه‌های 250 تومانی و مقابل چشم مردم به او پرداخت کردند. محمدحسن‌میرزا راهی اروپا شد و بعد از مرگ برادرش، ادعا کرد که شاه قانونی ایران است، اما کسی به این حرف اعتنا نکرد. وی در سال 1321 هـ.ش، در شهر لندن و در حالی که از فقر و ناداری رنج می‌برد، دار فانی را وداع گفت. تصویری که ملاحظه می‌کنید، محمدحسن‌میرزا را در میان نظامیان روس مستقر در دارالحکومه تبریز نشان می‌دهد؛ در روزگاری که وی سِمَت ولیعهدی داشت.

جواد نوائیان رودسری – هنر هفتم، همه را سر جایشان میخکوب می‌کند؛ لذت تماشای فیلم، چه در سینما و چه در منزل، باعث می‌شود که برای بسیاری از ما، این موضوع به یک سرگرمی مهم و اصلی تبدیل شود. شاید به همین دلیل است که برخی افراد فراری از کتاب که متأسفانه این روزها در جامعه ما کم نیستند، فیلم‌های سینمایی را به عنوان منبع تاریخی خودشان انتخاب می‌کنند و گاه، درباره وقایع گذشتگان، از روی آن‌چه دیده‌اند، به تفصیل سخن می‌گویند و خود را مورخی درجه یک می‌پندارند و هر نوع مخالفتی را، مصداق نادانی و جهل به حقایق تاریخی می‌پندارند! غافل از این‌که اولاً، در تاریخ ما با حقایق روبه‌رو نیستیم، بلکه این شواهد هستند که به مورخ، برای کشف یک واقعه، آن هم از زوایای محدود و البته در دسترس، کمک می‌کنند. ثانیاً، فیلم، به عنوان یک اثر هنری، بیش از آن‌که تابع روایت تاریخی باشد، مقهور قوه تخیل و نیز، اهداف نویسنده، کارگردان و تهیه‌کننده است. البته طی بیش از یک قرنی که از تولد سینما می‌گذرد، فیلم‌هایی ساخته شده‌است که به لحاظ توجه به منابع تاریخی، دلگرم کننده است، اما آن‌چه در سینمای امروز و به ویژه در مؤسسات بزرگ فیلم سازی مانند هالیوود جریان دارد، بیشتر پشت پا زدن به منابع تاریخی و آمیختن آن ها با توهماتی است که سازندگان فیلم، برای فروش بیشتر یا اهداف فرهنگی و سیاسی خاص، به خورد مخاطبانشان می‌دهند. در ادامه به بررسی دو نمونه مشهور در این زمینه می‌پردازیم؛ «سینوهه» و «بن‌هور».
سینوهه؛ توهمی از عصر فراعنه!
بعضی دروغ‌ها، آن‌قدر تکرار می‌شوند که واقعی به نظر می‌رسند! سینوهه، پزشک مخصوص فرعون، یکی از همین دروغ‌هاست. البته در این‌که در عصر فراعنه مصر، پزشکان حاذقی در این خطه زندگی می‌کردند و دانش و توانایی آن ها، زبانزد جهان آن روزگار بود، تردیدی نیست؛ اما سینوهه را برای اولین بار، یک نویسنده خوش ذوق فنلاندی به نام «میکا والتاری»، در سال 1945(1324 هـ.ش) و در سال پایانی جنگ جهانی دوم، خلق کرد. والتاری علاقه زیادی به مصر باستان داشت و الحق، محتوای کتاب او نشان می‌دهد که تسلط خوبی هم در این زمینه داشته است. نسخه اولیه کتاب به زبان فنلاندی منتشر شد. داستان مربوط به دوران یکی از فراعنه به نام «آخناتون» است که به یکتاپرستی اعتقاد دارد و می‌خواهد با تعدد خدایان در مصر، مقابله کند. همزمان، ارتش بزرگی از هیتی‌ها که شام را به تصرف خود درآورده‌است، مصر را تهدید می‌کند و در همین زمان است که سینوهه، پزشکی توانمند و البته داخل در جریان‌های سیاسی، وارد معرکه می‌شود و افزون بر طبابت، نقش سیاستمدار، دیپلمات و جاسوس را هم برای مصری‌ها بازی می‌کند. والتاری، در رمان خود، توهم و تاریخ را درآمیخته است؛ کودکیِ سینوهه بسیار شبیه حضرت موسی(ع) است. با این حال، او از شواهد متعدد تاریخی هم برای ارزشمندتر کردن کارش، استفاده کرده و داستان را به نحو مطلوبی برای مخاطبانش آراسته است. کتاب «سینوهه» پس از انتشار و بعد، ترجمه شدن به زبان انگلیسی، به سرعت مورد توجه جهانیان قرار گرفت و اقبال عمومی به آن، «مایکل کورتیز»، کارگردان مجارستانی‌الاصل آمریکایی را به فکر انداخت که بر اساس آن، فیلمی خوش رنگ و لعاب بسازد و گیشه‌ها را تسخیر کند. این فیلم در سال 1954(1333 هـ.ش)، یعنی 9 سال پس از خلق اثر، با هنرمندی بازیگرانی مانند ادموند پاردوم، ویکتور ماتیور و جین سیمونز ساخته شد و کارگردان، نام «The Egyptian»(مصری) را به فیلم داد؛ هر چند که در ایران، آن را با نام «سینوهه» دوبله کردند. اما مسئله این‌جا بود که «کورتیز»، اثر والتاری را نسخ و بلکه مسخ کرد! جریان فیلم، در بسیاری از زمینه‌ها، شباهت چندانی با روایت داستان نداشت. فیلمی که مردم به عنوان تاریخ مصر باستان مشاهده می‌کردند، در واقع ترکیبی از توهمات والتاری و کورتیز بود که به آن لعابی از روابط عاشقانه و تکنیک‌های جذب مشتری را افزوده بودند. اما سینوهه، خیلی زود توانست به تابلویی از تمدن مصر باستان تبدیل شود؛ تابلویی که البته با چهره واقعی تاریخی این سرزمین، تفاوت‌های انکارناپذیری دارد.
بن‌هور؛ خیالی که رنگ واقعیت گرفت
وقتی در یکی از روزهای تابستان سال 1880، «لو والاس»، افسر سابق ارتش آمریکا در جنگ‌های انفصال و فرماندار وقت ایالت نیومکزیکو، بر اساس عِرق مذهبی‌اش، تصمیم گرفت رمانی خیالی درباره دوران زندگی مسیح در فلسطین بنویسد، اصلا انتظار نداشت که 79 سال بعد، فیلمی بر اساس رمان او، با نام اصلی «Ben-Hur: A Tale of the Christ»، توسط «ویلیام وایلر» ساخته و نامزد 12 جایزه اسکار شود و 11 جایزه را هم نصیب خود کند. فیلم بن‌هور در سال 1959(1338 هـ.ش)، با هنرمندی تأثیرگذار «چارلتون هستون»، چنان روی مخاطبانش تأثیرگذاشت که بسیاری از بینندگان، آن را به مثابه یک واقعه تاریخی انکارناپذیر پذیرفتند؛ در حالی که آن‌چه در برابر دیدگان آن ها قرار داشت، مجموعه‌ای از شواهد قابل انکار و تردیدپذیر روایت زندگی حضرت مسیح(ع) محسوب می‌شد که والاس، آن ها را با احساسات شبه اوانجلیستی خود درآمیخته بود. داستان بن‌هور، درباره فردی متمول و یهودی است که به جرم قتل فرماندار رومی فلسطین، به کِشتی‌های جنگی رومیان منتقل می شود و پس از طی سختی‌های فراوان، دوباره به زادگاهش بازمی‌گردد و انتقام خود را از «مسالا»، فردی که مسبب گرفتاری بن‌هور و خانواده‌اش شده است، می‌گیرد. بن‌هور که مادر و خواهرش در زندان رومی‌ها به جذام مبتلا شده بودند، آن ها را نزد عیسی(ع) برد و توانست در آخرین دقایق عمر او، شفای خواهر و مادرش را بگیرد. داستان والاس، نه تنها منطبق با شواهد تاریخی مسیحیت نیست، بلکه تصویری که او در کتابش، از فلسطین آن روزگار و حضور شاهزادگان یهودی نقل می‌کند، تطبیقی با منابع تاریخ ندارد. دورانی که مسیح(ع) در فلسطین ظهور کرد، عصری پرتشویش برای این سرزمین بود. در واقع فلسطین، در آن زمان، مانند امروز، محل زندگی اقوام مختلف با ریشه‌های متفاوت نژادی محسوب می‌شد و یهودیان، جامعه بزرگ و یکپارچه‌ای نداشتند. می‌دانیم که به فاصله حدود یک دهه بعد از عروج عیسی(ع)، حدود سال 70 میلادی، در عصر تیتوس، امپراتور روم، ارتش این کشور برای تثبیت قدرت خود به فلسطین تاخت و به عمر همان اقلیت یهودی هم در این سرزمین پایان داد. با این حال، تصویری که فیلم سینمایی بن‌هور ارائه می‌کند و اطلاعاتی که عوامل این فیلم به خورد مخاطبانشان می‌دهند، اصولاً کمترین پیوستگی را با شواهد تاریخی موجود دارد و به نظر می‌رسد که شخصیت خیالی بن‌هور، تنها برای تقویت جریان وابسته به صهیونیست‌ها و البته، تسخیر گیشه با داستانی قوی و تأثیرگذار، بر صفحه نقره‌ای سینما نقش بست. به غیر از اثر وایلر، سه فیلم دیگر نیز با اقتباس از این داستان به ظاهر تاریخی، در سال‌های 1907، 1925 و 2016 ساخته شده است که هیچ کدام موفقیت فیلم وایلر را نداشتند.
 

رژیم پهلوی در روزهای پس از کودتا، به پاک سازی کانون‌های مقاومت پرداخت و به‌شدت مخالفانش را سرکوب کرد. به گزارش مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ایجاد محیط ترور، وحشت و اختناق از مشخصات این دوره از تاریخ معاصر ایران است.
 با این حال، اقدامات اعتراضی مبارزان علیه کودتاگران، خاموش نشد و به صورت برگزاری تظاهرات و اعتراض در مساجد و پخش اعلامیه‌های هرچند محدود و کوچک، ادامه یافت. به عنوان نمونه، در 16 مهر 1332، در اولین ماه‌های تشکیل دولت کودتا، پایتخت شاهد تظاهراتی علیه اقدامات رژیم بود. در این روز دانشگاه و مدارس تهران و بازار تعطیل شد و مردم دست به راهپیمایی گسترده‌ای زدند. روز 21 آبان 1332 نیز، سلسله اعتراضات خیابانی دیگری در به رسمیت نشناختن حکومت کودتا شکل گرفت. این اقدامات، مقدمه‌ای برای واقعه 16 آذر سال 1332 و شهادت سه تن از دانشجویان در کریدور دانشکده فنی دانشگاه تهران بود. واقعه 16 آذر را می‌توان برجسته‌ترین پیامد کودتای 28 مرداد در کوتاه مدت دانست؛ اتفاقی که با وجود تلاش رژیم، انعکاسی وسیع در دنیا پیدا کرد و مشروطیت دولت کودتا را به شدت زیر سوال برد.
مقدمه تشکیل ساواک
اقدامات مردمی و نیز، فعالیت‌های نخبگان، پس از کودتای 28 مرداد، هر روز ابعاد تازه‌ای پیدا می‌کرد و بر همین اساس، رژیم شاه برای کنترل اوضاع و سرکوب مخالفانش، دست کمک به سوی سازمان‌های اطلاعاتی غربی، به ویژه اینتلیجنس سرویس انگلیس و سیای آمریکا دراز کرد و خواستار کمک آن ها در عرصه اقدامات امنیتی شد؛ این اقدام، گام نخست برای تشکیل سازمان مخوف ساواک بود؛ در واقع، رژیم شاه به دنبال کودتای 28 مرداد، کوشید تا با تقویت شبکه امنیتی خود و ایجاد فضای پلیسی در کشور، راهِ هر گونه اعتراض را ببندد و مانع از اقدامات مخالفان خود شود. با این حال، خشم و نفرت عمومی از رژیم پهلوی، همچون آتش زیر خاکستر باقی ماند و اوایل دهه 1340، در پی سخنرانی‌های افشاگرانه امام خمینی(ره) و آغاز نهضت اسلامی در ایران، بر بستر این جریان کاملاً متفاوت، اما ریشه‌دار، مجال و فرصت بروز و ظهور پیدا کرد و در 15 خرداد 1342، به اوج خود رسید. نفرت عمومی از پهلوی‌ها که در پی کودتای آمریکایی 28 مرداد 1332 در ذهن مردم ایران نهادینه شده بود، در دهه 1350 و در پی سرکوب‌ها و تشدید فضای اختناق در کشور، به اوج خود رسید و سرانجام به عمر رژیم پهلوی در 22 بهمن 1357 پایان داد.