عطار چه چیزی به ما یاد می دهد؟ به عبارت دیگر اگر بخواهیم خلاصه ای از عرفان و تفکر او را درک کنیم، بارزترین و مهم ترین نکاتی که می توانیم بیاموزیم، چیست؟

تعالیم عطار در آثار به جا مانده از او، محورهای متنوعی دارند؛ او آموزگارِ عرفان نظری و عملی است؛ زیرا افزون بر تئوریزه کردنِ عرفان و شرح مبسوط اصطلاحات عرفانی، راه به کاربستن آن مفاهیم انتزاعی را در مسیر پر افت وخیز سلوک عارفانه نشان داده و حتی به دانستنی هایی اشاره کرده است که هر رهرو باید، پیش از آغاز سلوک، از آن ها مطلع باشد. تأکید عطار بر ارزش و کرامت انسان، یکی از کلیدی ترین درونمایه های عرفانی اوست؛ او با همین پیش فرض که ریشه در قرآن کریم و احادیث نبوی دارد، مخاطبانش را به رشد دادن ابعاد معنوی خود تشویق می کند و به آدمیزادگان یادآور می شود که از تبار خلیفه خدا هستند و باید نسبت فرزندی خود را با آدمِ ابوالبشر، محترم شمرند و معرفت خویش را در قبال خداوند متعال، به پایه ای برابر با معرفت آدم علیه السلام برسانند. از دیگر تعالیم مهم و پربسامد او، اشاره به نظریه چالش برانگیز «وحدت در عین کثرت» است. او جهان و جهانیان را بارقه ای از لطف و فیض الهی می داند که با وجود تعدد ظاهری، از یگانگی باطنی برخوردارند و سِوای پروردگار متعال، هستی و موجودیتی ندارند. از دیگر تعالیم مهم عطار که تا حدودی نیز جنبه ای اخلاقی پیدا می کند، دعوت به تساهل و تسامح و توصیه به عدم تعصب در برخورد با عقاید و آرای مخالفان است. در باور عطار، تنها کسی که از مکنونات ضمیر آدمیان اطلاع دارد، خداوند سبحان است و فرجام کار نیکان و بدان را کسی به جز او نمی داند. پس نباید ظاهر صالح نیکان را دلیل حتمی عاقبت به خیری آنان قلمداد کرد و بدکاران را به صرف قبح عمل، محکوم به سوء عاقبت دانست.

چه چیزی عطار را در عرفان به چنین جایگاه بلندبالایی رسانده که شاعران و عارفان بعد از خودش را بسیار متأثر کرده است و اسمش حتی مخاطبان عام را هم به یاد عرفان می اندازد؟

آموزه های عرفانی عطار، شیرازه دفتر پارسایی پارسیان محسوب می شود؛ چراکه آموزه های او، واسطه العقدِ معارف موجود در آثار حکیم سنایی غزنوی و جاودانه های جلال الدین محمد بلخی است. پرواضح است که میانداری دو عارف برجسته، که یکی پیشوا و دیگری پیرو او به شمار می آید، نام و آوازه او را هم رفعت می بخشد.

بعضی ‏ها معتقدند عطار، مرید شخص و سلسله خاصی نبوده و بعضی  دیگر او را به پیروی از کسانی نسبت داده اند. بالاخره عطار در مسیر پرپیچ وخم خود استادی داشته است یا خیر؟

درباره پیشوایان طریقتی عطار، گمانه زنی های فراوانی وجود دارد. برخی او را از مریدان شیخ «نجم الدین کبری» می دانند و معتقدند که او در سیر و سلوک عارفانه از طریقه «ذهبیه کبراویه» پیروی می کرده و گروهی هم به تبعیت از قول جامی در «نفحات الانس»، او را «اویسی» می دانند؛ مقصود از اویسی بودن عطار، این است که او به پیر طریقت نیازی نداشته و نبی اکرم (ص)، وی را بی واسطه، از جهان باقی، هدایت و ارشاد می کرده اند؛ مانند «اویس قرنی» که هرگز پیغمبر (ص) را ندید، ولی ارادت قلبی او به آن حضرت، مایه هدایتمندی اش شد، عطار هم قرن ها پس از رحلت رسول اکرم (ص) از روح آن بزرگوار، مدد می گرفت و هدایت می یافت.

مولانا به نوعی خود را وام دار عطار می دانسته است. شاهد مثالش هم این مصرع که همه خوانده و شنیده ایم؛ «ما از پی سنایی و عطار آمدیم» . با وجود این چرا ما مولانا را بیشتر از عطار می شناسیم و حتی بیشتر از او دوستش داریم؟

علاقه مردم به مولانا، لزوما نشانه کم مهری آنان به عطار یا سنایی نیست؛ شاید اقبال بیشتر به مولوی، ریشه در هرچه پخته تر بیان شدن همان نکاتی باشد که سنایی و عطار، به عنوان طلایه داران تعلیم عرفان، قصد آموزش آن ها را داشته اند. برای مثال باید گفت که سنایی و عطار، هر دو برای تبیین مقاصد خود، از چاشنی حکایت و تمثیل بهره جسته اند اما مولانا همین چاشنی را به مراتب هنرمندانه تر از آن دو، به خدمت گرفته و با اتخاذ شیوه ای ممتاز در داستان پردازی، روایات خود را از فراز و فرودهای جذاب تری بهره مند ساخته است. غزل مولانا نیز از حیث تنوع اوزان و شوریدگی و شیداوشیِ شاعر در حین سرودن، از غزلیات سنایی و عطار خواندنی تر است و طرز بیانش هم قوام و استواری بیشتری دارد. این در حالی است که به اعتقاد این جانب، «فیه مافیه» مولانا به عنوان یک اثر عرفانی منثور، از حیث شورانگیزی و صلابت نثر، به پای تذکره الاولیای عطار نمی رسد.

برای کسی که عطار را نمی‏شناسد، چه منابعی را پیشنهاد می کنید؟

مطالعه آثار مستشرقانی چون «هلموت ریتر»، «لویی ماسینیون» و «آنه ماری شیمل»، برای شناخت علمی و روشمند کلام و تفکر عطار، سودمند است. 

خواندن مقدمه استاد «محمدرضا شفیعی کدکنی» بر مثنوی «منطق الطیر» و کتاب «صدای بال سیمرغ» از استاد فقید دکتر «عبدالحسین زرین‏کوب» هم اطلاعات ارزشمندی از دوران حیات و اندیشه های عطار در اختیار علاقه مندان قرار می دهد.

کسانی که می خواهند عطار بخوانند، با کدام یک از آثارش شروع کنند؟

توصیه می کنم علاقه مندان و حتی پژوهشگرانی که قصد تحقیق درباره آرای عطار را دارند، کتاب منطق الطیر او را در صدر اولویت های مطالعاتی خود قرار دهند؛ زیرا این اثر، حاوی الفبای سلوک عارفانه و شرح مبسوطی از مراحل آن است.

افسانه هایی درباره عطار وجود دارد، مثل؛ ماجرای درویشی که به دکان عطاری او می رود و با مرگ ناگهانی خودخواسته اش، عطار را متحول می کند یا قصه کشته شدنش به دست مغول و شعر سرودنش پس از مرگ. این افسانه ها چقدر درست هستند و از کجا نشأت می گیرند؟

افسانه هایی که درباره عطار بر سر زبان ها افتاده است، از خصیصه فراواقعی نگری قوم ایرانی به مفاخرِ فرهنگی و تاریخی شان نشأت می گیرد و در این بین هرچه شخص موردنظر، بلندمرتبه تر باشد، میزانِ شگفت برانگیزی اعمال و اقوالی که از او نقل می کنند، بیشتر است. من به نوبه خود ترجیح می دهم که آثار برجای مانده از عطار را بخوانم و از رهگذر کلام خودش، به آن چه بوده و می اندیشیده است، پی ببرم.