کلنل محمدتقی خان پسیان از روز 13 فروردین سال 1300 هـ.ش و در پی بازداشت قوام‌السلطنه، به حکومت خراسان منصوب شد. با وجود دیدگاه‌های مختلفی که درباره چگونگی عملکرد کلنل وجود دارد، واقعیت آن است که نمی‌توان در وطن‌دوستی و درایت او تردید کرد. کلنل طی دوران حکومت کوتاه خود در خراسان، اقدامات مؤثری برای افزایش سطح رفاه عمومی و امنیت اجتماعی و اقتصادی انجام داد. اصلاحات و تغییرات او برای بهبود وضعیت شرایط ایالت خراسان، از زمان ورود کلنل به مشهد، در کسوت فرمانده ژاندارمری خراسان آغاز شد. در پرتو کاردانی او، مشکل حقوق پرسنل ژاندارمری خراسان برطرف و امنیت راه‌های استان برقرار شد. کلنل پسیان، با کنترل دقیق نیروها و نظارت جدی بر کار آن ها، معضل رشوه‌خواری را تا حد زیادی از بین برد. او پس از رسیدن به مقام حکومت خراسان، با کمک موسیو دوبوا، مستشار اداره مالیه خراسان، به امور مالیاتی خراسان، سامان داد و از بدهکاری‌های سنگین مالیاتی قوام و اشراف خراسان به دولت پرده ‌برداشت. کلنل که برای اجرای اصلاحات در خراسان به پول نیاز داشت، اقدام به وصول مالیات‌های عقب افتاده کرد و با پی بردن به اختلاس‌های گسترده اشراف، دارایی‌های آن ها را ضبط و از آن برای عمران شهر استفاده کرد. او با ترمیم سیستم اداری آستان قدس و اصلاح نظام مالی آن، موفق به ایجاد یک صندوق خیریه از درآمدهای آستان‌قدس برای کمک به محرومان شد. این درحالی بود که در دوره قوام، به سبب اختلاس‌های گسترده او و اطرافیانش از محل درآمد موقوفات، آستان‌قدس عملا به تعداد زیادی از افراد بدهکار بود و به نوشته «اعتمادالسلطنه» در روزنامه خاطراتش، حتی برخی از این طلبکاران از محل درآمد موقوفه‌ها نزول می‌گرفتند! کلنل به سرعت جای حکام مستبد را با عناصر مردمی و مشروطه‌خواه عوض کرد. ژاندارمری خراسان، احیا شد و در پایان دوره حکومت کلنل پسیان، تعداد نیروهای آن در خراسان، به 4 هزار نفر رسید. مقایسه این تعداد نیروی نظامی، با تعداد نیروهای رضاخان برای فتح تهران در جریان کودتای سیاه(2500 قزاق)، نشان‌دهنده کار عظیم و خارق‌العاده کلنل در همین مدت محدود است. او نیروهای ژاندارمری را بین مناطق مختلف، مانند سبزوار، تربت‌حیدریه و نیشابور، تقسیم کرد و حضور این نیروها، امنیت را به این مناطق بازگرداند. کلنل پسیان با استفاده از منابع مالی به دست آمده در همین مدت کوتاه، نخستین سیلو و اولین مدارس دولتی را در مشهد بنیان‌گذاری کرد. نگاه خاص او به شروع تغییر از بالا، سبب شد تا بسیاری از مسئولان ناکارآمد از کار برکنار شوند و به جمع مخالفان او بپیوندند. همین مخالفان، با روی کار آمدن قوام و حمایت رضاخان، شورش بزرگ قبایل شمال خراسان را به راه انداختند و در کنار خیانت برخی نزدیکان، زمینه شهادت کلنل پسیان را به همراه معدود یاران وفادارش، در جعفرآباد قوچان، فراهم کردند.
 

در مبارزه با رژیم‌های دیکتاتور، دست‌نشانده و استعماری در تاریخ ایران، گاه نقش سازمان‌هایی که به نوعی با نهاد تعلیم و تربیت مرتبط بوده‌اند، نادیده گرفته می‌شود؛ حال آن‌که در برخی موارد، اثرگذاری این سازمان‌ها و خروجی راهبردهای آن ها، بسیار بیشتر از تأثیر یک حزب سیاسی بوده است. یکی از مراکز یا به عبارت دیگر مدارسی که منبعث از فرهنگ دینی بود و در دهه 13۲۰ در تاریخ ایران به ایفای نقش پرداخت، «جامعه تعلیمات اسلامی» است. جامعه تعلیمات اسلامی، محصول یک ایده در سال‌های بعد از شهریور 13۲۰ است و اهمیت تأسیس این مدرسه دینی، با توجه به شرایط خاص اشغال ایران توسط متفقین، دوچندان می‌شود. عباسعلی قرائتی سبزواری، معروف به حاج شیخ عباسعلی اسلامی، بنیان‌گذار این مدرسه، اصالتاً اهل سبزوار بود. وی که دوران تحصیلات علوم دینی را در عتبات گذراند، در دوران پس از شهریور 1320، بار دیگر به ایران مراجعت کرد و ابتدا «جمعیت پیروان قرآن» را تشکیل داد که خود مقدمه‌ای برای شکل‌گیری جامعه تعلیمات اسلامی بود. حضور در کشورهایی مانند عراق، هندوستان و حتی برمه، سبب شد تا حاج اسلامی، پیش از مراجعت به ایران، تصویری دقیق از نقش استعمار در عقب‌ماندگی کشورها داشته باشد. وی در بازگشت به ایران، دست بر حلقه مفقوده‌ای نهاده بود که دقیقاً می‌توانست مقابل نظام زیاده‌خواه داخلی و استعمار بیرونی بایستد: «نظام آموزشی».

چگونگی شکل‌گیری مرکز
شکل‌گیری یک مرکز تعلیمات اسلامی و مدرسه دینی در گستره‌ای وسیع، نیازمند حمایت مالی بود و همچون دیگر رخدادهای مشابه در تاریخ معاصر ایران، این بار نیز بازاریان متمول در کنار یک روحانی قرار گرفتند و زمینه شکل‌گیری مدارس عباسعلی اسلامی را فراهم کردند. هسته و مرکز نخستین جامعه تعلیمات اسلامی تهران بود، اما مدارس متعددی با الگوبرداری از نمونه تهران، در سایر شهرهای ایران نیز شکل گرفت و همین موضوع، جامعه تعلیمات اسلامی را به بزرگ‌ترین مدرسه غیردولتی، با رویکرد آموزش مذهبی در دوره پهلوی دوم تبدیل کرد. نخستین مدرسه پسرانه جامعه تعلیمات اسلامی، در سال ۱۳۲۲ فعالیت خود را آغاز کرد؛ هرچند تاریخ تأسیس رسمی این مدارس را سال ۱۳۲۸ ذکر می‌کنند.تعلیم و تربیت اطفال و سایر افراد به‌وسیله‌ تأسیس کودکستان‌ها و دبستان‌ها و دبیرستان‌ها، تبلیغ به ‌وسیله‌ تشکیل مجالس وعظ، تهیه و چاپ کتاب‌ها و رسایل و نشریات دینی و تأسیس پرورشگاه‌ها برای یتیمان و بیمارستان‌ها برای درمان عمومی و انجام سایر امور خیریه، به شیوه نوین و با رعایت موازین شرعی، مهم‌ترین کارکردهایی است که برای جامعه تعلیمات اسلامی تعریف شده بود. در سال‌های بعد، ساواک همواره نسبت به فعالیت محصلان و فارغ‌التحصیلان جامعه تعلیمات اسلامی حساسیت نشان می‌داد و بسیاری از آن ها را تحت کنترل اطلاعاتی و امنیتی خود داشت. بنیان‌گذاران جامعه تعلیمات اسلامی و هیئت مدیره این مدارس، خود در زمره نیروهای مذهبی بودند و ارتباط دایمی با مرجعیت شیعه داشتند و حتی در اساسنامه جامعه تعلیمات اسلامی نیز، بر ضرورت پذیرش نظرات مرجعیت به عنوان مراد و راهنما تأکید شده بود؛ برای مثال، آیت‌ا... محمدتقی خوانساری، از مراجع تقلید، در زمره یاوران اصلی جامعه تعلیمات اسلامی محسوب می‌شد. آیت‌ا... العظمی بروجردی نیز در زمره دیگر مراجعی بود که بنیان‌گذاران جامعه تعلیمات اسلامی، بارها خدمت ایشان مشرف و در مورد چند و چون فعالیت‌های مدرسه و همچنین راهبردها و راهکارها، نظرات این مرجع تقلید  را جویا شده بودند و شهید مطهری نیز، بر کمک‌های صورت‌گرفته از سوی آیت ا... العظمی بروجردی به جامعه تعلیمات اسلامی، مهر تأیید زده‌است.مهم‌ترین نکته‌ای که باید درباره جامعه تعلیمات اسلامی ذکر شود، این است که این مدرسه، به شکل مردمی و خصوصی اداره می‌شد و با رویکرد آموزشی و تربیتی مدارس دولتی که زیر نظر نظام آموزشی رژیم پهلوی قرار داشت، متفاوت بود و همین مسئله، بعضاً مشکلاتی را برای مدرسه ایجاد می‌کرد. رویکرد مذهبی و آموزش دینی جامعه تعلیمات اسلامی، آموزش سکولار پهلوی دوم را آماج حمله غیرمستقیم خود قرار داده بود و این مسئله‌ای بود که هیچ گاه از چشم ناظران امنیتی رژیم پنهان نمی‌ماند و به صورت محسوس و نامحسوس، فعالیت‌های این مدرسه همواره زیرنظر قرار داشت.  تقابل رویکرد مذهبی با رویکرد سکولار رژیم پهلوی در مقوله آموزش، در نهایت سبب شد رژیم با تصویب قانون اجبار در آموزش رایگان، به نوعی در مقابل فعالیت این دست مدارس صف‌بندی کند.
 

تاسیس دارالفنون، به همت میرزا تقی خان امیرکبیر در 1230 خورشیدی ، به عنوان اولین مرکز آموزش کلاسیک ، تحولی بزرگ در امر آموزش و پرورش ایران ایجاد کرد. دیری نپایید که به پیروی از سبک و سیاق آموزش در مجموعه دارالفنون ، مدارس و مراکز آموزشی دیگری در شهرهای مختلف ایران تاسیس شد. یکی از مهم ترین این مراکز که به دارالفنون جنوب یا مادر مدارس جنوب ایران معروف شد، مدرسه سعادت بوشهر بود. شهر بندری بوشهر در دوران قاجار معتبرترین بندر تجاری جنوب کشور محسوب می شد و به همین دلیل، تاسیس مدرسه ای با سبک آموزش نوین در این بندر می توانست منشأ تحولات مهم فرهنگی در آن باشد. مدرسه سعادت به همت احمد خان دریابیگی، حکمران وقت بوشهر، در سال 1278 شمسی تاسیس شد و از ابتدای شروع به کار خود، از تمامی اقشار جامعه، محصل می‌پذیرفت. بعد از چندی، از نواحی جنوبی خلیج فارس، عتبات عالیات، کویت و حتی زنگبار و هندوستان نیز، محصلانی به این مدرسه اعزام شدند. این مدرسه با گذر از مشکلات پیش رو و با حمایت علما، به یکی از قطب های مهم آموزشی آن روز ایران تبدیل شد و پس از طی یک قرن فعالیت ، ده ها سیاستمدار ، شاعر و نویسنده ، مورخ و محقق از آن فارغ التحصیل شدند. از ویژگی های بسیار مهم در روش آموزشی مدرسه سعادت، می‌توان به تدریس دروس به زبان انگلیسی و فرانسه، در کنار زبان فارسی، از پایه سوم اشاره کرد. تاثیر به وجود آمدن این مرکز آموزشی به حدی بود که 18 اسفند، سالروز تاسیس مدرسه سعادت را به عنوان روز بوشهر جشن می‌گیرند. ساختمان مدرسه سعادت، در تاریخ 11 بهمن  1378 به عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسید.
 

گروه تاریخ - انقلاب اسلامی مردم ایران، به رهبری حضرت امام خمینی(ره)، تنها یک تحول سیاسی و اجتماعی نبود، بلکه علاوه بر همه مشخصات بارز یک انقلاب تمام عیار مردمی، کارگاهی برای انسان سازی نیز بود؛ کارگاهی که در پرتو تعالیم روح‎بخش اسلام و رهبری امام(ره)، جوانانی به جامعه تقدیم کرد  که به اسوه هایی سترگ برای نسل های بعد بدل شدند. در این میان دانشجویان و نخبگان دانشگاهی، جایگاه ویژه ای دارند. متخصصانِ متعهدی که در روزهای سخت انقلاب و پس از آن، بار سنگین ایجاد تحول اداری و مدیریتی در کشور را به دوش گرفتند و زمینه تحقق آرمان کشوری آزاد، آباد و سربلند را فراهم کردند. شهید محمدجوادتندگویان، یکی از این نخبگان مبارز است که زندگی سراسر مجاهدت او، نمایانگر عشق پایدارش به اسلام و انقلاب اسلامی است.

روایت زندگی یک مبارز
مهندس شهید، محمدجواد تندگویان، 22 خرداد سال 1329 هجری شمسی در خانواده ای متدین متولد شد. پدرش جعفر تندگویان، فردی مذهبی و از طرفداران آیت‎ا... کاشانی بود. به همین دلیل، محمدجواد نخستین درس های دین و سیاست را در محضر پدر و در منزل ساده و بی آلایشی در خانی آباد، محله ای در جنوب تهران، فرا گرفت. شهیدتندگویان از همان کودکی پای ثابت مجالس مذهبی در مسجد بینایی و هیئت های بنی فاطمه و فاطمیون خانی آباد بود. او پس از یادگیری قرآن، به دبستان اسلامی وارد شد تا مرحله تحصیل و رشد علمی خود را آغاز کند. اشتیاق او به آموختن سبب شد تا رتبه نخست دانش آموزان مدارس جنوب تهران را به دست آورد و همزمان با قیام 15 خرداد سال 1342، به دبیرستان اسلامی جعفری برود. او از همان زمان، به نهضت اسلامی پیوست و با توجه به زمینه های خانوادگی اش، به سرعت، به فردی موثر در جریان نهضت تبدیل شد. شهیدتندگویان همزمان با تحصیل در دبیرستان برای کسب درآمد، به تدریس پرداخت. او با همکاری دوستان جوانش و تعدادی از روحانیان، هیئتی در خانی آباد تأسیس کرد که علاوه بر حضور بزرگانی نظیر جهان پهلوان تختی در آن، با ایجاد صندوق قرض الحسنه، به رفع مشکلات عمومی مردم می پرداخت. شهیدتندگویان پس از اتمام دبیرستان در کنکور شرکت کرد و در حالی که ظرفیت پذیرش دانشجو در دانشگاه های آن دوره میزانی در حد 6 درصد داوطلبان بود، توانست برای سه دانشگاه تهران، شیراز و صنعت نفت آبادان، اجازه تحصیل دریافت کند. او ابتدا دانشگاه تهران را انتخاب کرد و در آزمون اعزام متخصصان بانک ملی به انگلیس نیز موفق شد، اما به دلیل گرایش های مذهبی با بورس او موافقت نشد و روی برگه مصاحبه او نوشتند:«نامبرده به علت تعصبات شدید مذهبی صلاحیت اعزام به خارج از کشور را ندارد.» پس از این اتفاق، شهیدتندگویان به دانشکده صنعت نفت آبادان رفت؛ دانشکده ای که به دلیل تأسیس انجمن اسلامی دانشجویان، در شرایط پر اختناق آن دوره، برای او جاذبه فراوانی داشت. این در شرایطی بود که برخی از دانشجویان این دانشکده از اعضای فرقه ضاله بهاییت بودند و حتی رئیس دانشکده از اعضای این فرقه انتخاب شده بود. تندگویان در چنین شرایطی با کمک دوستانش در انجمن اسلامی دانشجویان، موجی مذهبی را در دانشکده به وجود آورد که با دعوت از دکترعلی شریعتی و سخنرانی های معروف او در این دانشکده، به اوج خود رسید. این تلاش ها از نظر ساواک پنهان نماند و تندگویان پس از آغاز به کار در پالایشگاه تهران، در آبان سال 1352 هجری شمسی، توسط ساواک بازداشت شد و تحت بازجویی و شکنجه شدید قرار گرفت و سرانجام به یازده ماه زندان محکوم شد.

زندان هم مجالی برای خودسازی است
او در زندان نیز دست از کار نکشید و در تمام مدت حبس، روزه های مستحبی و دعای کمیل خود را ترک نکرد و می کوشید با قرار گرفتن در کنار جوانان، آن ها را از تأثیر مخرب مارکسیست ها دور کند. او پس از آزادی از زندان بار دیگر فعالیت های مبارزاتی خود را آغاز کرد و توانست با وجود محدودیت ها، در سال 1356 هجری شمسی در آزمون ورودی مرکز مطالعات مدیریت ایران قبول شود و کارشناسی ارشد مدیریت را از این مرکز دریافت کند.

برگزیده شدن به عنوان وزیر نفت از سوی شهید رجایی
تندگویان در روزهای اوج گیری انقلاب، فعالیت های خود را گسترده تر کرد و پس از پیروزی انقلاب، به دلیل نیاز مبرم حکومت نوپای جمهوری اسلامی، از سوی وزارت نفت به عنوان نماینده وزیر در مناطق نفت خیز جنوب، به این مناطق اعزام شد؛ مسئولیتی که تا زمان نخست وزیری شهیدرجایی ادامه داشت. تندگویان در این مسئولیت، ضمن مقابله با فعالیت های خرابکارانه گروهک ها در حوزه های نفتی، تمام تلاش خود را برای راه اندازی صنایع کلیدی نفت به کار بست. تلاش های خستگی ناپذیر او سبب شد تا با وجود جوان بودن – قرار داشتن در 29 سالگی - توسط شهیدرجایی به عنوان وزیرنفت برگزیده شود. او در مسند مدیریت نیز همراهی با کارکنان و در کنار آن ها بودن را ترک نکرد و پیوسته در کنار نیروهای زحمت‎کش صنعت نفت، در جنوب کشور، حضور داشت و گاه خود شخصاً به رفع مشکلات فنی می پرداخت. در یکی از همین بازدیدها در 9 آبان سال 1359 هجری شمسی بود که به همراه تعدادی از همکارانش، به اسارت نیروهای بعثی درآمد.

از غربت اسارت تا قله شهادت
دوران اسارت  مهندس تندگویان، این «شهید غریب»،داستان مقاومت مردی است که تا پای جان بر سر آرمان های خود ایستاد. او با وجود شکنجه های شدید دژخیمان بعثی، هرگز حاضر به همکاری با آن ها نشد و پس از تحمل یازده ماه رنج شکنجه و غربتِ اسارت، به فیض شهادت نائل آمد. با پایان گرفتن جنگ تحمیلی، پیکر او به وطن بازگردانده شد و در 29 آذر سال 1370 هجری شمسی، پس از برگزاری مراسم تشییع باشکوهی در تهران، در بهشت زهرا(س) به خاک سپرده شد.