دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی 64 ساله شد
تعداد بازدید : 67
یادبود ستونهای اندیشه و فرهنگ خراسان
از استاد سیدجلالالدین آشتیانی، استاد محمدتقی شریعتی و آیتا... محمد واعظ زاده خراسانی تا استاد سیدجلال مشرف رضوی، استاد کاظم مدیر شانهچی، دکتر محمود رامیار و دکتر محمود مهدوی دامغانی
نویسنده : جواد نوائیان رودسری دانشجوی دکترای تاریخ دانشگاه فردوسی
خبر افتتاح دانشکده معقول و منقول دانشگاه مشهد که امروز نامش دانشکده الهیات و معارفاسلامی شهید مطهری است، روز سوم آذرماه 1337، یک روز بعد از مراسم افتتاحیه، در صفحه نخست شماره 2717 روزنامه خراسان منتشر شد: «بعد از ظهر دیروز دانشکده معقول و منقول مشهد رسماً افتتاح شد. بنا به دعوتی که از طرف آقای دکتر سامیراد رئیس دانشگاه مشهد به عمل آمدهبود جمعی از آقایان روحانیان و دانشگاهیان در این مراسم شرکت کردهبودند و با چای و شیرینی پذیرایی به عمل آمد. دانشکده معقول و منقول در محل سابق دانشکده ادبیات دایر شد و ریاست آن با دکتر علیاکبر فیاض رئیس دانشکده ادبیات است. در مراسمی که بعد از ظهر دیروز برپا بود آقای جورابچی معلم دانشکده مزبور شروع به تدریس کرد. آقای دکتر مجتهدی که از خراسانیهای فاضل و فعال هستند باعهدهدار بودن کفالت این دانشکده امور مربوط را انجام می دهند. برای تدریس در این دانشکده، از میان روحانیان و مدرسان قدیمی مشهد و جمعی از فرهنگیان فاضل دعوت به عمل آمدهاست. طبق اطلاع عدهای از فارغالتحصیلان دانشکده ادبیات مشهد در این دانشکده ثبتنام کردهاند. برای کمک در امر تدریس معلمان آقای روحانی رئیس ثبت دستگاه پلیکپی و ماشینتحریر را در اختیار این دانشکده گذاردند.» دانشکده الهیات، بعد از دانشکده پزشکی و دانشکده ادبیات، سومین مرکز آموزش عالی بود که در مشهد افتتاح میشد؛ هر چند که به نظر میرسید با توجه به ظرفیت بالای این شهر برای تربیت دانشجویان رشتههای مرتبط با الهیات، باید خیلی زودتر از اینها به تأسیس این دانشکده اقدام میکردند. درباره تاریخچه شکلگیری دانشکده الهیات، اطلاعات موجود در فضای مجازی چندان جوابگو نیست. به همین دلیل، به سراغ استاد ارجمند و دانشمند گران مایه، دکتر محمود مهدوی دامغانی رفتم که از سال 1338، با سمتهای مختلف، از کتابداری تا استادی، در این دانشکده حضور داشتهاست و با پیشینه آن، بهتر و بیشتر از هر کسی آشناست و از ایشان خواستم تا به مناسبت شصت و چهارمین سالروز تأسیس این دانشکده تأثیرگذار در مشهد، به بیان خاطرات خود از آن دوران بپردازد.
دانشکدهای در یک «خانهگَک»
صحبتمان با دکتر مهدوی دامغانی، از مکان دانشکده آغاز میشود. امروزه ساختمان دانشکده الهیات در داخل پردیس دانشگاه فردوسی قرار دارد؛ ساختمانی که به گفته دکتر مهدوی دامغانی، با همت و تلاش دکتر محمود رامیار بنا شد، اما تا پیش از ساخت این بنای مُعظَم، دانشکده یکی، دو بار جایش تغییر کردهاست. دکتر مهدوی دامغانی میگوید: «محل دانشکده، در سالهای اول، یعنی از 1337 تا چند سال بعد از آن، ابتدای خیابان دانش، کمی بالاتر از دبیرستان فردوسی بود. خانه مرحوم آقای مکرّم را اجاره کردهبودیم برای این کار؛ خانه که چه عرض کنم، یک خانهگَک (خانه خیلی کوچک) بود. شاگردهای دوره اول، آنجا درس میخواندند. کتابخانه ما کلاً 400 جلد کتاب داشت. بعد منتقل شدیم به فلکه سراب (میدان سعدی امروزی)، ابتدای خیابان سناباد، خانه مرحوم دکتر رسول قوام را برای دانشکده اجاره کردیم که خیلی بزرگ بود؛ حدود دو هزار متر وسعت داشت و قنات قدیمی سناباد هم از وسط حیاط آن عبور میکرد. اجاره این مکان، ماهانه دو هزار تومان بود که در آن زمان، یعنی حدود سال 1341، مبلغ زیادی بود و به همین دلیل، از تهران کلی نق زدند که کرایه چرا اینقدر زیاد است!» طبق مندرجات روزنامه خراسان، مکان اولیه دانشکده الهیات، همان مکان اولیه دانشکده ادبیات بودهاست.
نخستین استادان دانشکده الهیات
از دکتر مهدوی دامغانی درباره چگونگی ورودش به دانشکده و استادان نخستین ادوار آن میپرسم و او بعد از خواندن این بیت که «رفتند راستان و یکی را بقا نماند / زیشان بجز نشانی و نامی به جا نماند»، چنین پاسخم را داد: «زمانی که دانشکده الهیات یا همان دانشکده معقول و منقول افتتاح شد، بنده در مشهد حضور نداشتم و در تهران، مشغول تحصیل بودم. در سال 1338شمسی به استخدام دانشگاه فردوسی درآمدم و مرا به عنوان کتابدار، فرستادند به دانشکده الهیات. آن موقع رئیس دانشکده، اسماً دکتر علیاکبر فیاض بود، اما کارهای اداری را دکتر سیدعلیرضا مجتهدزاده انجام میداد؛ سیّد وارستهای بود و دکترای ادبیات فارسی از دانشگاه تهران داشت. از بزرگوارانی که در دوره نخست دانشکده الهیات به تدریس پرداختند، میتوانم به روانشاد شیخ علیاکبر مروجالاحکام اشاره کنم که در علم درایه و کرامات رضویه تخصص داشت؛ دیگر استاد گران مایه، مرحوم شیخ محمدحسین بختیاری کوهسرخی بود، انسانی بسیار متشخص و بیاعتنا به زخارف دنیوی که اصول تدریس میکرد و کتابی به نام «اصولالمختار» از وی به یادگار ماندهاست. از آقایانی که معمم نبودند، میتوانم به مرحوم استاد سیدجلال مُشرف رضوی اشاره کنم که از دانشگاه تهران لیسانس معقول داشت و از شاگردان برجسته مرحوم آقابزرگ حکیم بود. مرحوم استاد محمدتقی شریعتی هم، احتمالاً به تقاضای بنده، به دانشکده آمد و تفسیر تدریس میکرد. دوست بزرگوار دیگری هم داشتیم به نام آقای موثق عاملی که فرهنگی بازنشسته بود و تاریخ اسلام درس میداد. همه اینها به صورت حقالتدریس در دانشکده حضور داشتند. تا یادم نرفتهاست، باید از مرحوم روحانی تربتی هم یاد کنم که رئیس اداره ثبت مشهد بود و در دانشکده حقوق تدریس میکرد؛ فردی بود وارسته و قابل احترام. بنده هم افزون بر کتابداری، عهدهدار امور دفتری دانشکدهبودم.»
انتقال به ساختمان جدید و تقویت هیئت علمی
صحبتم با دکتر محمود مهدوی دامغانی به دوران انتقال دانشکده الهیات به ابتدای خیابان سناباد کشیده میشود؛ اوایل دهه 1340. او میگوید: «برای این دوره و بعد از آن، باید از چهار عضو محترم و روحانی دانشکده الهیات یاد کنم که به ما افتخار همکاری دادند و البته مراتب این بزرگواران، با یکدیگر فرق داشت. در فلسفه و علوم عقلی، زبدهترین و برجستهترین آن ها، روانشاد مرحوم سیدجلالالدین آشتیانی بود، در فقه و اصول، مرحوم آشیخ محمد واعظزاده خراسانی، مرحوم شیخ کاظم مدیر شانهچی و مرحوم شیخ جعفر زاهدی. در همین دوره بود که بنده هم، به عنوان کسی که برای وی حقالتدریس منظور میشود، به تدریس برخی متون دشوار فارسی مشغول شدم.» دکتر مهدوی دامغانی به ورود استادان عربزبان به دانشکده الهیات نیز، اشاره میکند و آن را اسباب رونق آموزش زبان و ادبیات عرب در دانشکده میداند و میگوید: «در دورهای که از آن صحبت میکنیم، دانشکده الهیات این توفیق را پیدا کرد که از محضر مردی دانشمند و علاقهمند به اهلبیت(ع) بهره ببرد؛ روانشاد استاد صلاح الصاوی دانشمندی بزرگوار از سرزمین مصر بود که بعد از آغاز حکومت جمال عبدالناصر، با این حکومت نساخت و به ایران آمد و از تهران هم، وی را به دانشکده الهیات مشهد منتقل کردند. او در مشهد عربی تدریس میکرد و ما بسیار از او بهره بردیم. خودِ من از او عربی آموختم و او نیز، از من زبان فارسی را فرا گرفت و چنان بر آن تسلط یافت که 60 غزل از غزلهای حافظ را به زبان عربی برگرداند.»
یادی از استادان صاحبنام
دکتر مهدوی دامغانی، ضمن یادآوری خاطراتی از دورههای نخست دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی، به اخذ درجه دکترا و آغاز تدریس رسمی در دانشکده اشاره میکند و میگوید: «دانشکده الهیات، با عنایت و توجه دکتر عبدا... فریار که در آن زمان ریاست دانشگاه مشهد را برعهده داشت، رونقی یافت. عزیزانی مانند مرحوم دکتر محمود فاضل یزدی، مرحوم دکتر عبدالحسین هاشمی و دکتر علی شفائی، در این دوره به استخدام دانشکده درآمدند و تدریس را آغاز کردند. من در سال 44 در دوره دکترا پذیرفته شدم و بعد از یک سال توقف، به دلیل ارائه نشدن درسها، توانستم در سال 1347 مدرک دکترای خودم را از دانشگاه تهران بگیرم و به تدریس در دانشکده الهیات بپردازم. در این دوره، باز هم از وجود یک اندیشمند عربزبان به نام استاد حسین بُکّار که اردنی بود، بهره بردیم. او تحقیقات مشترک بسیار ارزشمندی با مرحوم دکتر غلامحسین یوسفی انجام داد. در اینجا باید از چند شخصیت عزیز دیگر هم یاد کنم؛ نخست دکتر محمود رامیار است که مدتها رئیس دانشکده بود و بعد از وی، دکتر علیاکبر شهابی به این مقام رسید. دکتر رامیار کتابی نوشت به نام «تاریخ قرآن» که در سال 1363، همراه با کتاب بنده، یعنی ترجمه «مغازی واقدی» برنده کتاب سال شد و البته، این مسئله برای دانشکده الهیات، واقعه مبارکی بود. از میان 18 کتاب برگزیده، دو کتاب به مشهد و دانشکده ادبیات تعلق داشت. البته سالهای بعد، بزرگانی مانند دکتر عبدالهادی حائری نیز، از دانشکده ادبیات و گروه تاریخ، این جایزه را به دست آوردند، اما خب، کمتر پیش میآید که در یک سال، دو جایزه به یک دانشکده تعلق داشتهباشد. مرحوم دکتر رامیار، انسان بسیار شریفی بود و مدرک دکترای ادیان تطبیقی خود را از دانشگاه ادینبرو انگلیس گرفت و متأسفانه بر اثر ابتلا به سرطان، دار فانی را وداع گفت. شخصیت عزیز دیگر، زندهیاد دکتر سیدجواد مصطفوی است. مترجم عالیقدر اصولکافی که آثار سودمند دیگری نیز، از وی باقی ماندهاست. همینطور دکتر محمدرضا مشائی و دیگر بزرگوارانی که امروز در قید حیات نیستند، اما نامشان همیشه باقی است.»
استاد سیدجلالالدین آشتیانی (1384 – 1304 ش)
استاد برجسته فلسفه و عرفان اسلامی در دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی بود که تدریس را در این دانشکده، از اوایل دهه 1340 شروع کرد. وی از شاگردان علامه طباطبایی بود و در قم و نجف، از محضر بزرگانی همچون آیات عظام بروجردی، خوانساری، حکیم و عبدالهادی شیرازی بهره برد. مرحوم آشتیانی به دلیل تلاش برای احیای فلسفه اسلامی، در سال 1381 نشان درجه یک علمی را دریافت کرد. از استاد آثار علمی متعددی باقی ماندهاست. او بیش از نیم قرن تدریس کرد و گفتوگوهای علمی مؤثری با فلاسفه غربی، از جمله هانری کُربن داشت. استاد سیدجلالالدین آشتیانی در سال 1384 درگذشت و پیکر وی در حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شد.
استاد محمدتقی شریعتی ( 1366 – 1286 ش)
استاد درس تفسیر در دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی، بین سالهای 1337 تا 1341، مشهور به «سقراط خراسان» و نویسنده کتاب «تفسیر نوین». وی در حوزه علمیه مشهد (مدرسه فاضلخان) تحصیل کرد و ادبیات عرب را نزد ادیب نیشابوری اول و دوم فرا گرفت و در علوم دینی، از شاگردان آیات محمدکاظم دامغانی، حاج هاشم قزوینی و میرزاابوالقاسم الهی بود. استاد محمدتقی شریعتی از سال 1309ش تدریس در مدارس مشهد را آغاز کرد. نقش وی در مبارزه با تفکرات الحادی و مارکسیسم در دهه 1320 و در جریان تأسیس کانون نشر حقایق اسلامی، غیر قابل انکار است. استاد محمدتقی شریعتی در سال 1366 درگذشت و در حرم مطهر رضوی به خاک سپردهشد.
آیتا... محمد واعظزاده خراسانی (1395 – 1304 ش)
استاد فقه و اصول در دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی از سال 1339ش، شاگرد خاص و مورد توجه آیتا... العظمی بروجردی و یکی از پرکارترین استادان علوم اسلامی در حوزه نگارش متون علمی. مرحوم واعظزاده در سال 1349، یکی از مسئولان برگزاری کنگره هزاره شیخ توسی بود که با حضور دهها نفر از اندیشمندان جهان اسلام در دانشگاه فردوسی برگزار شد. وی از فعالان مشهور در حوزه تقریب مذاهب اسلامی و نخستین دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی و مؤسس دانشگاه مذاهب اسلامی بودهاست. او در سالهای پایانی عمر، به تحقیق در بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی اشتغال داشت. استاد در سال 1395 درگذشت و پیکر وی در حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شد.
دکتر محمود رامیار (1363 – 1301 ش)
قرآنپژوه معاصر و استاد برجسته دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی، مترجم و نویسنده کتاب «تاریخ قرآن» (برنده جایزه کتاب سال 1363) که نقش مهمی در توسعه کتابخانه دانشکده ایفا و آن را به یکی از بهترین کتابخانههای مراکز علمی کشور تبدیل کرد. دکتر رامیار مؤسس چاپخانه دانشگاه فردوسی، مؤسس بخش کتابهای خطی دانشکده الهیات و مؤسس نشریه پژوهشی دانشکده بود و مدتی نیز، ریاست آن را برعهده داشت. وی در دوران مسئولیتش، از بزرگانی همچون شهیدان مطهری و بهشتی برای سخنرانی در این مکان علمی دعوت کرد. دکتر رامیار در اواخر عمر به سرطان مبتلا شد و برای معالجه به انگلیس رفت و در سال 1363 درگذشت؛ پیکر وی در گورستان مسلمانان ادینبرو (اسکاتلند) به خاک سپرده شد.
استاد کاظم مدیر شانهچی ( 1381 – 1306 ش)
استاد برجسته فقه در دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی، فهرستنویس نامدار معاصر و چهره ماندگار علمی سال 1380 کشور. وی تحصیلات خود را در حوزه علمیه مشهد و مدرسه خیراتخان آغاز کرد و در سالهای بعد، از محضر استادانی مانند آیات هاشم قزوینی و سید یونس اردبیلی بهره برد. استاد مدیر شانهچی از اواخر دهه 1330، با دعوت دکتر علیاکبر فیاض به تدریس در دانشکده الهیات پرداخت. او افزون بر فقه، درایه نیز تدریس میکرد. این استاد ارجمند یکی از برجستهترین فهرستنویسان نسخ خطی محسوب میشود که آثار ارجمندی از وی در این حوزه باقی است. استاد مدیر شانهچی در سال 1381 دار فانی را وداع گفت و در حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شد.
استاد شیخ جعفر زاهدی (1377 – 1295 ش)
استاد فقه و اصول دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد بود که از اواخر دهه 1330، به دعوت استاد علی اکبر فیاض، به تدریس در این دانشکده پرداخت. وی از تحصیل کردگان حوزه علمیه مشهد و از شاگردان برجسته بزرگانی مانند آیتا... هاشم قزوینی بود. مرحوم زاهدی، به «جورابچی» نیز شهرت داشت. وی از استادان و مراجع بنامی اجازات علمی و روایی داشت. مرحوم زاهدی علاوه بر تدریس در دانشکده الهیات، در حوزه علمیه مشهد نیز، به تربیت شاگردان مشغول بود. از وی دهها اثر علمی در حوزههای مختلف علوم دینی برجا ماندهاست که از میان آن ها میتوان به «ایضاح الاشارات: شرح منطق بوعلى سینا» در چهار جلد، «خودآموز منظومه» در سه جلد و «روش گفتار: در فن معانى و بیان و بدیع» اشاره کرد.