دورنمای اوپک گازی در قرن گاز
رئیس جمهور برای حضور در ششمین نشست سران مجمع کشورهای صادرکننده گاز به قطر رفته است
این مجمع تا کنون چه عملکردی داشته و چه آینده ای برای آن می توان متصور بود؟
رعیت نواز - نگاهی به تاریخ در 3 قرن اخیر نشان می دهد در هر برهه ای از این قرن ها بشر برای تولید انرژی به یکی از حامل های انرژی وابستگی بیشتری داشته است. به طور مثال قرن 19 اوج استفاده از زغال سنگ بود و قرن 20 بشر برای تولید انرژی به نفت وابسته شد اما بسیاری از کارشناسان براین باورند که قرن 21 را باید قرن گاز نام گذاری کرد، چرا که اهمیت این حامل انرژی با توجه به کاهش ذخایر نفتی و آلایندگی اندک آن در حال افزایش روز افزون است. با اهمیت پیدا کردن گاز در سبد انرژی جهان، کشورهای صادرکننده گاز از جمله ایران به فکر تاسیس مجمعی شبیه اوپک افتادند و این مجمع از سال 2008 و به پیشنهاد ایران شکل گرفت و حالا رئیس جمهور کشورمان برای حضور در ششمین نشست سران مجمع کشورهای صادرکننده گاز (GECF) که امروز برگزار می شود به دوحه قطر رفته است. به همین مناسبت در کنار بررسی نقش کشورمان در تاسیس این مجمع، از دلایل اهمیت و البته کم فروغ بودن نقش این مجمع در 13 سال اخیر در بازار انرژی جهان نوشته ایم.
پیشینه و نقش ایران در شکل گیری مجمع گازی
طرح تأسیس مجمع کشورهای صادرکننده گاز، ۱۰ بهمن سال ۸۵ از سوی رهبر معظم انقلاب حضرت آیت ا... خامنهای مطرح شد. البته پیش از این نیز چندین بار بحث تشکیل یک مجمع گازی از سمت روسیه مطرح شده بود و با تأکید رهبری و رئیس جمهور وقت ایران روند سریعتری به خود گرفت. تا این که در سال ۲۰۰۸ پس از توافق وزیران نفت و انرژی کشورهای ایران، روسیه و قطر که بیشترین ذخایر گازی جهان را دارند سازمان کشورهای صادرکننده گاز که به اختصار (GECF) خوانده می شود با عضویت ۱۱ کشور در شهر دوحه قطر رسما آغاز به کار کرد. کشورهای عضو شامل ایران، روسیه، قطر، الجزایر، بولیوی، مصر، گینه استوایی، لیبی، نیجریه، ترینیداد و توباگو و ونزوئلاست که بزرگ ترین کشورهای صادرکننده گاز در جهان هستند. همچنین کشورهای مالزی، نروژ، عراق، پرو، آذربایجان و امارات هم به عنوان اعضای ناظر در این مجمع شرکت میکنند.
ظرفیت گازی کشورهای عضو
ایران و روسیه به تنهایی بیش از 47 درصد کل گاز جهان را در اختیار دارند. با این حال به طور مشخص اعضای مجمع کشورهای صادرکننده گاز، ۴۴ درصد تولید گاز جهان، ۶۷ درصد ذخایر گازی جهان، ۶۴ درصد انتقال گاز با خط لوله و ۶۶ درصد تجارت گاز مایع (الانجی) را در اختیار دارند که این ظرفیت می تواند نقش مهمی در تامین انرژی جهان داشته باشد.
مجمعی با ظرفیت بالا اما استفاده اندک
هدف اولیه کشورمان تأسیس سازمانی بینالمللی و میاندولتی به سبک اوپک بود تا بتواند بازار جهانی گاز را تنظیم کند. در آن زمان در راهبرد و چشمانداز انرژی بهطور کامل واضح بود که گاز در دهههای آینده، بازارهای جهانی انرژی و صحنههای انرژی را رهبری میکند. با این حال هرچند هدف اصلی تشکیل مجمع کشورهای صادر کننده گاز ایجاد هماهنگی بین صادرکنندگان بزرگ گاز در میزان تولید، سقف صادرات و کنترل قیمت گاز طبیعی در سطح جهانی بوده است اما به اعتقاد کارشناسان این مجمع آن قدر که ظرفیت دارد، نتوانسته در بازارهای انرژی نقش ایفا کند.
دلایل موفق نبودن مجمع گازی در 13 سال اخیر
کارشناسان دلایل موفق نبودن این مجمع گازی نسبت به اوپک نفتی را متفاوت بودن تجارت گاز با نفت، ناهماهنگی اعضا، تحریم های ظالمانه کشورمان، سنگ اندازی کشورهای خارج از مجمع و... بیان می کنند که در این بخش خیلی کوتاه به هرکدام می پردازیم.
1- تفاوت تجارت گاز با نفت:یکی از دلایلی را که مجمع گازی نسبت به اوپک نفتی موفق نبوده، ماهیت متفاوت نفت و گاز می دانند. نفت به دلیل متراکم بودن و حمل و نقل آسان تر می تواند مشتری های مقطعی و تک محموله ای داشته باشد اما درباره گاز با توجه به نیاز به لوله کشی باید مبتنی بر قراردادهای طولانیمدت بین تولیدکننده و مشتری یا مشتریان منعقد شود. از اینرو میتوان گفت در خصوص نفت انعطافپذیری بیشتری در قیمتگذاری و تجارت نسبت به گاز وجود دارد.
2- ناهماهنگی اعضا:مهر در گزارشی یکی از مهم ترین دلایل به هدف نرسیدن مجمع گازی را ناهماهنگی اعضا در تصمیمگیریها و رویکردهایشان بیان کرده است. در همین راستا علیرضا شیرمحمدی، کارشناس اقتصاد بینالملل با تأکید بر اهمیت همگرایی کشورها در بحث تأمین انرژی به مهر گفت: «ما کشورهای محدودی داریم که تأمین کننده انرژی هستند و این کشورها با همکاری با یکدیگر میتوانند از ایجاد رقابتهای مخرب جلوگیری کنند. به عنوان نمونه ایران و ترکمنستان دو کشور دارای منابع گسترده گازی هستند و ترکمنستان خط لوله ای را طراحی کرده است تا گاز را از طریق افغانستان و پاکستان به هند برساند. در صورت اجرای این طرح، هند دو تأمین کننده بزرگ را در دست خواهد داشت و به این شکل، ایران و ترکمنستان وارد یک رقابت مخرب میشوند.» او افزود: «نداشتن راهبرد همکاری ما با روسیه و رقابت نانوشتهای که میان ما وجود داشته است، موجب شده که این سازمان هم نتواند به شکل حداکثری به اهدافش برسد.»
3- تحریم های ظالمانه علیه کشورمان:محمدمهدی مظاهری، استاد دانشگاه در یادداشتی برای دیپلماسی ایرانی نوشته: «کشورمان به دلیل گرفتاری در پرونده هسته ای و تحریم های ناشی از آن، از ایفای نقش واقعی خود در بازارهای انرژی باز مانده و با وجود پیشتاز بودن در راه اندازی و ایجاد این مجمع مهم جهانی، مقدورات کافی برای رهبری و عملیاتی ساختن اهداف آن را نداشته است. از سوی دیگر قطر هم به دلیل روابط تنگاتنگ با کشورهای غربی به ویژه آمریکا، خواهان تشکیل و تقویت سازمانی که به افزایش قدرت ایران کمک کند و مصرف کنندگان غربی را به وحشت بیندازد، نبوده است.»
4- سنگ اندازی کشورهای خارج از مجمع:مظاهری در بخش دیگری از یادداشت خود آورده: «کشورهای خارج از این مجمع هم با تمام قدرت می کوشند کشورهای عضو آن را از گرفتن تصمیمات مهم در راستای اهداف مجمع باز دارند. کشورهایی از جمله عربستان، امارات، آمریکا و کانادا که خود منابع عظیمی از گاز را در اختیار دارند، اما عضو مجمع جهانی صادرکنندگان نیستند و تقویت این مجمع را به ضرر منافع و جایگاه خود در بازارهای انرژی ارزیابی می کنند. با این حال برخی کشورها هم از قدرت گرفتن ایران و روسیه هراس دارند و از شکل گیری هر تشکیلاتی که به تقویت قدرت این دو رقیب شان منجر شود، واهمه دارند.»
آینده مجمع گازی چه خواهد شد؟
ایران، روسیه و قطر همواره مثلث مهمی در بازار گاز بوده اند و در شرایط کنونی با توجه به نزدیکی ایران و قطر، ضلع سوم یعنی روسیه نیز در شرایط جدی درحال همگراتر شدن با ایران است. با نزدیک شدن ایران و روسیه به هم که بیش از 47 درصد ذخایرگاز جهان را دارند، این دو کشور به دو بازیگر اصلی در سطح بینالمللی تبدیل خواهند شد که جهان را نیازمند به آن ها می کند. تحریم مسکو از سوی غرب و مسئله اوکراین هم باعث شده تا روسیه طبق یک تحلیل واقعگرایانه بخشی از انحصار خود و احتمالا مقداری از سودش را با متحدان آینده خود در مجمع گازی شریک شود تا بتواند با اهرم انرژی حجم فشارهای بین المللی و تحریم ها را کاهش دهد البته باید دید این فرایند در ادامه به چه سمت وسویی خواهد رفت.