ناشنیدههایی از گستره فعالیتهای علمی بنیانگذار دانشگاه فردوسی
تعداد بازدید : 58
استاد علیاکبر فیاض؛ سفیر فرهنگ ایران در سرزمین فراعنه
جواد نوائیان رودسری – استاد فقید، زندهیاد دکتر علیاکبر فیاض، برای همه کسانی که با تاریخ و فرهنگ خراسان و بهویژه شهر مشهد آشنا هستند، یک شخصیت علمی شناختهشده است؛ استادی بزرگ و ارجمند که بیشتر او را با تصحیح سترگش از «تاریخ بیهقی» میشناسیم، اما کمتر درباره نقش وی در تأسیس دانشگاه فردوسی و نیز، فعالیتهای فراملی او اطلاعاتی داریم. مرحوم فیاض در تمام زندگی خود، وجهه علمیاش را حفظ کرد و کوشید نقشی محوری در گسترش دانش داشتهباشد. به تعبیر زندهیاد دکتر غلامحسین یوسفی، مرحوم فیاض «کمنویس، اما گزیدهنویس بود» و به همین دلیل، آثار معدودی از این دانشیمرد برای ما باقی مانده است. او روز چهارم شهریور سال 1350، زمانی که در چاپخانه دانشگاه فردوسی مشغول نظارت بر چاپ جدید تصحیح تاریخ بیهقی بود، دارفانی را وداع گفت و پیکرش را در حرم مطهر، رواق مبارکه دارالسیاده، بهخاک سپردند. آنچه برآنم در این نوشتار مختصر، همراه با شما خوانندگان عزیز خراسان مرور کنم، تنها مراتب علمی مرحوم استاد علیاکبر فیاض نیست؛ بلکه میخواهم در این مجال، از نقش او در گسترش فرهنگ ایران اسلامی در دیگر کشورها نیز، سخن بگویم. نقشی که عمدتاً دیده نشده و به چشم نیامدهاست.
گذشته درخشان فرزند خراسان
یکی از اقدامات بسیار مهم استاد علیاکبر فیاض، بنیانگذاری دانشگاه فردوسی است. او بین سالهای 1332 تا 1334، تلاش فراوانی برای تأسیس دانشکده ادبیات در مشهد کرد؛ دانشکدهای که مقدمهای برای تأسیس دانشگاه فردوسی و بلکه نخستین دانشکده این دانشگاه معتبر و ریشهدار بود. اما روایت فعالیتهای وی، پیش از این دوران، شنیدنیتر است. استاد فیاض در سال 1277ش، در یک خانواده اصیل و روحانی مشهدی به دنیا آمد. پدرش میرزا عبدالمجید فیاض، خادمباشی کشیک اول و ملقب به ثقةالاسلام بود؛ به همین دلیل، مرحوم استاد فیاض میتوانست بر اساس قوانین آن زمان، پس از رحلت پدرش واجد شغل و مقام او شود و آنها را به ارث ببرد. اما آن مرحوم، سودای این چیزها را نداشت؛ او تشنه فراگیری دانش بود. مقدمات علوم دینی را در مشهد فراگرفت و بعدها در عرصه علوم معقول و منقول، صاحبنظر شد. همزمان، نزد استادان حوزه ادبی خراسان، مانند سیدابوالقاسم ازغندی، عبدالجواد ادیب نیشابوری، محمدعلی فاضل، آقابزرگ شهیدی و میرزا محمدباقر مدرس، فنون و آرایههای ادبی را به کمال فراگرفت و پس از آن، به آموختن علوم جدید اهتمام ورزید. استاد علیاکبر فیاض در سال 1307ش، به کسوت معلمی درآمد و در مدارس مشهد به تدریس پرداخت. او مدتی بعد، در سال 1314ش، با سعی و تلاش فراوان، دانشسرای مشهد را بنیانگذاری کرد و خودش ریاست آن را با وجود همه چوب لای چرخ گذاشتنها، کمبودها و تضییقات، برعهده گرفت.
سفر به مصر
استاد فیاض، مدتی بعد تصمیم گرفت که به تهران برود و در دانشگاه پایتخت به تحصیل در رشته زبان و ادبیات فارسی بپردازد. او در سال 1320ش، مدرک لیسانس و در سال 1322ش، مدرک دکترای خود را در رشته مدنظرش دریافت کرد. درست در همین دوران بود که آشنایی وی با دکتر قاسم غنی رقم خورد؛ پزشکی از خطه سبزوار که در ادبیات و سیاست نیز، دستی داشت. غنی روابطی دوستانه را با دکتر فیاض برقرار کرد؛ هر دو مردِ عرصه ادبیات بودند و خراسانی و البته، این دوستی و نزدیکی چندان دور از ذهن نبود. محصول این همراهی، با انتشار تصحیح انتقادی تاریخ بیهقی، در سال 1324، در معرض دید عموم قرار گرفت. برخی این کتاب را مهمترین اثر تحقیقاتی مرحوم دکتر علیاکبر فیاض میدانند که ظاهراً تشویق دکتر غنی در نگارش آن بسیار مؤثر بود. استاد علیاکبر فیاض بعدها، این کتاب را بارها مورد تجدیدنظر قرار داد و منتشر کرد. رابطه میان او و دکتر قاسم غنی، حتی زمانی که وی به عنوان سفیرکبیر ایران در مصر تعیین شد، همچنان برقرار ماند. دکتر غنی در سال 1326 به مصر رفت؛ آنجا بود که در مراوده با مراکز آموزشی این کشور، دریافت که آنها به شدت نیازمند استادی مسلط به زبان عربی هستند که بتواند ادبیات فارسی را تدریس و دانشجویان را با فرهنگ ایرانی آشنا کند. نخستین کسی که برای معرفی به ذهن غنی رسید، دکتر علیاکبر فیاض بود. به این ترتیب، یکسال بعد، در 1327ش، استاد فیاض بار سفر بست و به مصر رفت. او در دانشگاه فاروق اول، به تدریس زبان و ادبیات فارسی پرداخت و به دلیل تسلطش بر زبان عربی، سخنرانیهایش درباره تاریخ و تمدن ایران اسلامی، مورد اقبال فراوان استادان و دانشجویان مصری قرار گرفت. جالب است که اواخر سال 1327ش، دکتر غنی از سفارت برکنار شد و به ایران بازگشت، اما دکتر فیاض به خواست دانشگاههای مصر، در آن سرزمین ماندگار شد و تا اوایل دهه 1330ش، به مدت بیش از چهار سال، به تدریس در این کشور پرداخت. به همین دلیل، باید او را یکی از مهمترین سفرای فرهنگی ایران در تاریخ روابط میان مصر و کشورمان بدانیم.
بازگشت به ایران
استاد علیاکبر فیاض پس از مدتی به ایران بازگشت و به ایفای نقش در تأسیس دانشگاه فردوسی پرداخت. نخستین کلاسی که در روز 11 آذرماه سال 1334، پس از تشکیل دانشکده ادبیات، به عنوان نخستین بخش از دانشگاه فردوسی برگزار شد، کلاس درس صنایع ادبی، با تدریس استاد علیاکبر فیاض بود؛ بنابراین شایسته است که او را نخستین استاد دانشگاه فردوسی هم بنامیم. آن مرحوم، مدت 9 سال ریاست دانشگاه مشهد را برعهده داشت و در تأسیس دانشکده معقول و منقول(الهیات فعلی) هم، نقشی بسیار مهم ایفا کرد. وی تسلطی بسیار عالی بر متون تاریخ اسلام داشت و نگارش کتابی در همین زمینه، با عنایت به آگاهیهای کمنظیر وی رقم خورد. استاد مدتی را هم به تدریس در دانشگاه تهران پرداخت و در سال 1346ش، بازنشسته شد؛ اما تدریس وی در دانشگاه فردوسی ادامه پیدا کرد؛ فعالیتی که البته با درگذشت وی در شهریور 1350، در 73 سالگی، پایان پذیرفت.