محمدعلی بهمنی (زاده 27 فروردین 1321) شاعر و غزل سرای ایرانی، متولد دزفول است.  باغ لال، در بی‌وزنی، عامیانه‌ها،گیسو، کلاه، کفتر، گاهی دلم برای خودم تنگ می‌شود،شاعر شنیدنی است، همواره عشق،هوا دونفره هم که باشد در من جمعیتی است،یه حرف یه حرف حرفای من کتاب شد. من زنده‌ام هنوز غزل فکر می‌کنم، - عشق است،خیال که خیس نمی‌شود چتر برای چه؟ ،چشمه صبح غزل زندگی کنیم برخی از آثار محمد علی بهمنی است.

   ***

این جا برای از تو نوشتن هوا کم است ،

دنیا برای از تو نوشتن مرا کم است،

 اکسیر من  نه این‌که مرا شعر تازه نیست

من از تو می‌نویسم و این کیمیا کم است

 

سرشارم از خیال ولی این کفاف نیست        

در شعر من حقیقت یک ماجرا کم است،

تا این غزل شبیه غزل‌های من شود             

چیزی شبیه عطر حضور شما کم است

 

گاهی تو را کنار خود احساس می‌کنم     

اما چقدر دل‌خوشی خواب ها کم است

 خون هر آن غزل که نگفتم به‌پای توست

آیا هنوز آمدنت را بها کم است

***

 نشد سلام دهم - عشق را جواب بگیرم

غـــرور یخ‌زده را ، رو بــــه آفتاب بگیرم

نشد که لحظه فرّار مهربان شدنت را

بـــه یادگار ، برای همیشه قاب بگیــــرم

نشد تقاص همه عمــر تشنه جانـــــی خود را

به جرعه‌ای ز تو - از خنده سراب -  بگیرم

چرا همیشه تو را ، ای همه حقیقتم از تو

من از خیال بخواهــــم و یا ز خواب بگیــرم

چقدر می‌شود آیا در این کرامت آبی

شبانــه تـــور بیندازم و حباب بگیــرم

حصــــار دغدغه نگذاشت تا دقیقه‌ای از عمـــر

به قول چشم تو : « حالی هم از شراب بگیرم »

خلاصه مثل مترسک گذشت زندگی من

نشد که عرصه پروازی از عقاب بگیرم

 اگر بهار و متعلقاتش را از شعر فارسی حذف کنیم، بخش بزرگی از ظرفیتِ مضمون‌سازی و مضمون‌پردازی را از آن گرفته‌ایم. شعر فارسی با بهار و طبیعت مأنوس است و این دو بدون یکدیگر قابل‌تصور نیستند. از همان دوره‌های آغاز شعر فارسی که سبک خراسانی رواج می‌یابد تا امروز که شاعران در سبک‌های مختلف شعر نو، به سرودن مشغولند، بهار جلوه‌ای خاص در شعر فارسی داشته و دارد. به مناسبت آغاز سال نو و فرارسیدن بهار طبیعت و هوای خوش فروردین، به سراغ موضوع بهاریه‌ها و بهاریه‌سرایی در شعر فارسی رفته‌ایم و در این‌باره با دکتر امیر الهامی، استاد زبان و ادبیات فارسی گفت‌وگو کرده‌ایم.

  بهار، مضمونی پررنگ در تاریخ شعر فارسی

دکتر الهامی درباره آغاز بهاریه‌سرایی و نخستین بهاریه‌ها در شعر فارسی می‌گوید: «از آن جا که شعر، آینه تمام‌نمای جامعه در سطوح مختلف آن است، مضمون بهار نیز با نشانه‌های بسیار در طول تاریخ شعر فارسی، یعنی از رودکی تا شعر معاصر در شعر شاعران دیده می‌شود. چنان که تغییر فصل و در کنارآن جشن نوروز در شعر شاعران به عنوان یک جریان فکری با رویکردهای گوناگون، مضمونی پررنگ است و کمتر شاعری است که در شعر خود به بهار اشاره نکرده باشد. در سه قرن اوّل شعر فارسی که شعر یک روح و مفهوم آفاقی دارد و به قول دکتر شفیعی کدکنی شعر این دوره، شعر طبیعت است، مفاهیم نوروزی و بهاری هم صرفاً از جهت نگاه شاعر به خود طبیعت سروده شده است؛ چنان که رودکی می‌گوید: «آمد بهار خرّم با رنگ و بوی طیب/ با صدهزار نزهت و آرایش عجیب» و منوچهری می‌سراید: «نوبهار آمد و آورد گل و یاسمنا/ باغ همچون تبت و راغ به سان عدنا»؛ بنابراین غالب نگاه شاعر به وصف بهار و طبیعت است. همچنین از آن جا که قالب رایج شعر در سه، چهار قرن آغازین شعر فارسی، قصیده است و قصیده برای مدح و مدیحه‌سرایی استفاده می‌شد، حضور نوروز و بهار در قصاید بیشتر برای توصیف بهار و تبریک نوروز به پادشاهان و ممدوحان بوده است. مثلاً فرّخی در شعر خود با دعایی که خاصّ شریطه‌هاست، می‌گوید: «تا به وقت بهار و وقت خزان/ گل بروید به آذر و خرداد/ یک غم دشمنان تو صد باد/ شادی و عزّ تو یکی هفتاد/ عید نوروز بنده دیدن توست/ عید نوروز بر تو فرّخ باد». در کنار این نگاه آفاقی به طبیعت و بهار و نوروز در قالب قصیده، نگاهی انفسی و درون‌گرایانه به بهار هم در کلام شاعرانی همچون ناصر خسرو به چشم می‌خورد. ناصر خسرو اساساً به زیبایی طبیعت و توصیف بهار و نوروز کاری ندارد و اگر در شعر از بهار و تحوّل بهاری سخن می‌گوید، غالباً برای پند و اندرز و موعظه است. مثلاً در جایی به اعتراض می‌گوید: «شصت بار آمده نوروز مرا مهمان/ جز همان نیست اگر ششصد بار آید/ هر که را شست ستمگر فلک آرایش/ باغ آراسته او را به چه کار آید»؟ او می‌گوید شصت نوروز را دیده‌ام؛ ولی اگر انسان درستی نشوم، ششصد بار دیگر هم اگر نوروز بیاید فایده‌ای ندارد».

 بهاریه‌های نمادین سعدی و حافظ شیرازی

این استاد دانشگاه در ادامه از ورود مفاهیمی متنوع به بهاریه‌ها و نمادین شدن آن‌ها در دوره‌های بعدی شعر فارسی می‌گوید: «در قالب غزل و در قرن‌های پنجم و ششم هجری به بعد، طرح مفهوم بهار و نوروز هم برای بیان احساسات و هم تحوّل طبیعت به صورت نمادین بیان شده است. در قرن هفتم، سعدی شیرازی شاعری است که دو گونه نگاه به بهار و طبیعت دارد. او از یک سو مانند شاعران قرن‌های اوّل شعر فارسی، طبیعت و بهار را آغاز طراوت و نو شدن جهان می‌داند و از سوی دیگر، بهار را با معنی مجازی به ساحت معشوق پیوند می‌دهد و زیبایی‌های او را همچون بهاری دلنشین و زیبا بیان می‌کند. در این باره تحقیقات زیادی انجام شده است که از آن جمله می‌توان به مقاله دکتر ستودیان درباره سعدی و شعر بهاری اشاره کرد. در شعر حافظ نیز نمادینگی بهار دیده می‌شود: «برخاست بوی گل ز درِ آشتی در آی/ ای نوبهار ما رخ فرخنده فال تو/ چو غنچه گرچه فروبستگیست کار جهان/ تو همچو باغ بهاری گره‌گشا می‌باش». در سبک هندی، شاعران به توصیف بهار و نوروز می‌پردازند، اما توصیفات آن‌ها به شیوه شاعران طبیعت‌گرای قرن سوم و چهارم نیست؛ بلکه تلفیقی از نگاه نمادین و توصیف‌گر در شعر شاعران این دوره است؛ چنان که صائب می‌گوید: «از دل پُرخون بلبل کی خبر دارد بهار/ هر طرف چون لاله صد خونین جگر دارد بهار/ از سرشک ابر و آه برق و های و هوی رعد/ می‌توان دانست شوری در جگر دارد بهار». نکته دیگر آن که توصیه به خوش‌باشی و خوش‌دلی مضمون غالبی است که در سبک هندی و عراقی در کنار دیگر گفتمان‌های بهاری به چشم می‌خورد».

بهاریه خواندنی نیما یوشیج برای کودکان

دکتر الهامی، بهاریه‌های معاصر شعر فارسی را ظرفی برای بیان احساسات شاعر و نیز مشکلات جامعه می‌داند و معتقد است: «در ادبیات معاصر چه در قالب شعر نو و چه در قالب غزل، هرجا که از بهار و نوروز نام برده شده، بیشتر برای بیان مشکلات جامعه و احساسات درونی شاعر است. در این میان، خاص‌ترین جلوه‌های بهاری و شعر نوروزی را می‌توان در شعر فریدون مشیری دید. در شعرهای بهاری او، حتی جلوه‌های شکوِه و شکایت، مانع از برشمردن زیبایی و اعجاز بهار و نوروز نمی‌شود: «با همین دیدگان اشک آلود/ از همین روزن گشوده به دود/ به پرستو به گل به سبزه درود/ به شکوفه، به صبحدم به نسیم/ به بهاری که می‌رسد از راه/ چند روز دگر به ساز و سرود». او در جایی دیگر وقتی سخن از سنگینی برف بهمن و سرمای شدید شده و تردیدی که در ذهن تاک ایجاد شده است که کاروان شادی و گل بهاری کی می‌رسد، امیدوارانه می‌گوید: «تا من به یاد دارم/ نوروز دل‌فروز/ نوروز جاودانی/ نوروز مردمی/ در وقت خود شکفته و پیروز می‌رسد/ هر جای این جهان/ که ز ایران نشانه‌ای است/ در پیشواز نوروز/ از شور و شادمانی/ از پرچم و چراغ/ از سبزه و بنفشه/ گل‌آذین و تابناک/ جان پاک، خانه پاک، دل پاک، عشق پاک/ چشمی به راه باشد/ مشتاق و بی قرار/ کائن پنج روز زندگی‌آموز می‌رسد». همچنین بهار در شعر نیما برای کودکان جلوه‌ای ویژه دارد: «بچه‌ها بهار/ گل‌ها وا شدند/ برف‌ها پا شدند/ از رو سبزه‌ها/ از روی کوهسار/ بچه‌ها بهار/ داره رو درخت می‌خونه به گوش/ پوستین را بکن/ قبا را بپوش/ بیدار شو بیدار/ بچه‌ها بهار».

 بهاریه‌سراهای خراسان؛ از ملک‌الشعرای بهار تا شفیعی‌کدکنی

استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خیام در پایان سخنانش از شاخص‌ترین بهاریه‌سراهای خراسان نام می‌برد: «در خراسان شاعران بزرگی به تصویرسازی بهار و نوروز در شعر خود پرداخته‌اند. از ملک‌الشعرای بهار، استاد محمّد قهرمان تا شفیعی‌کدکنی، مرتضی امیری اسفندقه، علیرضا بدیع، علی محمّد مؤدّب و... شاعران نام‌آشنایی هستند که بهار را در شعر خود تصویرکرده‌اند. استاد محمّد قهرمان با همان نگاه کلّی شعر معاصر درباره بهار می‌گوید: «زبان بر خاک می مالند از لب‌تشنگی جوها/ چه می‌پرسی ز حال و روز سوسن‌ها و شب بوها/ چمن در انتظار آب، آتش زیر پا دارد/ به جای سبزه برخیزد کنون دود از لب جوها/ بهار آمد ولی آگه نمی‌گشتم ز دلتنگی/ نمی‌آشفت اگر خواب مرا شور پرستوها». 

 

 15 آوریل مصادف است با زادروز استاد صدرالدّین عینی، بنیان‌گذار ادبیات نوین تاجیک، شاعر، مترجم، مورخ، نویسنده، روزنامه‌نگار، محقّق و نخستین رئیس فرهنگستان علوم تاجیکستان و قهرمان تاجیکستان که 145 سال قبل در روستای ساکتری شهرستان غجدوان بخارا دیده به جهان گشود. اگرچه پدر عینی، سیّدمرادخواجه کشاورز و نجّار بود، ولی سواد داشت و گاهی شعر می‌گفت. آن‌گونه که خود استاد صدرالدین عینی نوشته است، پدرش الفبا را به او آموخت و نخستین بار با مفهوم شعر و واژه شاعر توسط او آشنا شد. صدرالدین عینی در شش‌سالگی با سروده‌های حافظ، بیدل و صائب آشنا شد. در 12 سالگی پدر و مادرش براثر بیماری وبا فوت کردند و او همراه برادرش رهسپار بخارا شد و 16 سال در مدارس بخارا، میر عرب، عالم جان، بدل بیک، حاجی زاهد و کوکلتاش به تحصیل علوم دینی پرداخت. این جا بود که نخستین اشعارش را با تخلّص‌های «سفلی»، «محتاجی» و «جنونی» سرود و با شاعران و روشنفکران آن روزگار بخارا آشنا شد. آشنایی او با شریف جان مخدوم صدر ضیا، قاضی‌القضات بخارا (پدر مرحوم محمّدجان شکوری بخارایی) و احمد دانش و کتاب معروف او، «نوادرالوقایع» در همین زمان اتّفاق افتاد که به نوشته خود استاد عینی این کتاب در بیداری فکری او و هم روزگارانش نقش بزرگی داشت.

«ترتیل‌القرآن»،«ضروریات دینیه» و«تهذیب‌الصبیان» از دیگر آثار اوست.

زندان و شکنجه به جرم راه‌اندازی مدارس نوین!

عینی در تشکیل مدارس نوین همراه با میرزا عبدالواحد منظم و دیگر دوستانش تلاش زیادی کرد. این کوشش‌های عینی و یارانش خوشایند امیر بخارا نبود و او را بازداشت و به 75 ضربه شلّاق محکوم کرد.

 استاد عینی سال 1895 اولین شعر خود را با عنوان «گُل سرخ» (مراسم نوروزی مردم بخارا) و با تخلّص عینی که دارای 48 معنی است سرود. این نخستین گام او به عرصه ادبیات محسوب می‌شود:

 راز دل می‌گفتم ار یک مرهمی می‌داشتم

 شکوه‌ها می‌کردم از غم همدمی می‌داشتم 

 از تماشای گل سرخ از چه می‌ماندم جدا؟

 گر به کف چون اهل عالم درهمی می‌داشتم 

 همین زمان بود که برادر او، سراج‌الدّین به دلیل شرکت در جنبش‌های بیداری از سوی عاملان امیر بازداشت شد و به قتل رسید و عینی در رثای او مرثیه جان‌گدازی نوشت که در واقع اولین سرود انقلابی او محسوب می‌شود و در این سروده علیه ظلم و تعدّی حکّام بی‌کفایت به‌شدت می‌تازد:

 دوستان! فاجعه سخت بیامد به سرم،

 رفت از این فاجعه روح از تن و نور از بصرم.

 جگرم آب شد و ریخت ز دو چشم ترم

 جگرم، وا جگرم، وا جگرم، وا جگرم!

 پدر داستان نویسی تاجیکستان

 استاد عینی علاوه بر فعالیت در عرصه روزنامه‌نگاری و تاریخ‌نگاری، بنیان‌گذار داستان کوتاه و بلند نو و رمان در تاجیکستان نیز به شمار می‌آید. او اولین داستان و رمان‌های تاجیکی را نوشته است و بعدها آثار فراوانی خلق کرد، ازجمله «آدینه»، «مکتب کهنه»، «مرگ سودخور»، «داخونده»، «یتیم»، «جلّادان بخارا» و «غلامان».

نقدهای ادبی تأثیرگذار عینی

این ادیب بزرگ تاجیکستانی در زمینه ادبیات‌ و نقد ادبی نیز دست چیره‌ای داشت و راجع به احوال و آثار رودکی، فردوسی، ابن‌سینا، سعدی، بیدل، کمال خجندی، واصفی و علیشیر نوایی رساله‌های پرباری تألیف کرد و نیز در تصحیح متون، ازجمله تصحیح و حواشی «بوستان» سعدی، دیوان واصفی و برخی از آثار میرزا عبدالقادر بیدل، تحقیقات فاخر انجام داد. در این میان مهم‌ترین اثری که عینی تهیه و تدوین کرد، تذکره «نمونه ادبیات تاجیک» بود که سال 1926 در مسکو منتشر شد و حاوی احوال و نمونه آثار نزدیک به سیصد شاعر تاجیک است . این کتاب پاسخ به کسانی بود که موجودیّت خلق تاجیک را در آسیای میانه انکار می‌کردند. استاد عینی با نشر این اثر گران‌بها مشتی بر دهان بدخواهان قوم تاجیک زد و با آوردن نمونه اشعار آن‌ها با زبان فارسی تاجیکی ثابت کرد که این ملّت ریشه‌های عمیق در این مرزوبوم دارد و دو روزه و دیروزه نیست. این کتاب با نمونه اشعار استاد رودکی آغاز می‌شود.

عینی در نگاه نامداران ادبیات ایران 

در میان آثار ارزشمند استاد عینی «یادداشت‌ها» که آخرین اثر اوست جایگاه ویژه دارد و برخی آن را دانشنامه تمام‌عیار بخارا و مردم فرارود دانسته‌اند. کتاب مذکور که چهار مجلّد است، نه‌تنها در اتّحاد شوروی سابق، بلکه در کشورهای دیگر، ازجمله ایران مورد استقبال صمیمی قرار گرفت و با تلاش مرحوم سعیدی سیرجانی سال 1362 در انتشارات «آگاه» منتشر شد. بااین که در ایران آثار زیادی از استاد عینی منتشرشده، ولی هیچ‌کدام اهل ادب ایران را مانند «یادداشت‌ها»تحت تأثیر قرار نداد و بزرگ‌ترین دانشمندان روزگار ازجمله علی‌اصغر حکمت، حبیب یغمایی، سعید نفیسی و محمدرضا شفیعی کدکنی... آن را ستوده و نثر آن را به «تاریخ بیهقی» شبیه دانسته‌اند.

 مرحوم سعیدی سیرجانی در بخشی از مقدّمة این کتاب می‌نویسد: «نوشته‌های عینی که شاید چندان از زبان رایج مردم بخارا دور نباشد، یادآور نثر گیرا و جذّاب بیهقی و نوشته‌هایی از آن روزگار است، روش او نیز در سیاق سخن به آوردن قصّه‌ها و حکایات گوناگون و توضیحاتی که می‌دهد، سخت به بیهقی می‌ماند. با همه تحوّلات و دگرگونی‌هایی که در این نوشته‌ها دیده می‌شود و با آوردن اصطلاحات و تعبیرات و ترکیباتی که برای ما تازگی دارد، باز بسیاری از ویژگی‌های کهن نثر دری را چون اعجاز، فخامت و جزالت الفاظ برای خود حفظ کرده است و چه جالب و تأمّل‌انگیز است.»همچنین استاد محمدرضا شفیعی کدکنی در کتاب شاعر آینه‌ها می‌نویسد: «این کتاب دریایی است از اطّلاعات تاریخی ، اجتماعی ، سیاسی ، فرهنگی و مذهبی بخشی از ماوراءالنهر (ازبکستان و تاجیکستان کنونی) . گنجینه گران‌بهایی از واژگان، اصطلاحات و امثال زبان فارسی دری و تاجیکی که ما امروز به بسیاری از آن کلمات به‌شدت نیازمندیم. قدرت نویسندگی مؤلف و هنر توصیف او، در نوع خود کم‌نظیر است و یاد ابوالفضل بیهقی را در ذهن خواننده بیدار می‌کند.»

قهرمان تاجیکستان

 استاد صدرالدّین عینی 15 ژوئیه 1954 در شهر دوشنبه از عالم چشم پوشید و مقبره او در شهر دوشنبه قرار دارد که زیارتگاه خاص و عام است. سال 1997 با دستور امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان به استاد عینی عنوان قهرمان تاجیکستان داده شد. همچنین، روی اسکناس 5 سامانی (واحد پول ملّی تاجیکستان) عکس عینی جای‌داده شده است.