سی سال از شهادت «سید شهیدان اهل قلم» می‌گذرد. سید مرتضی آوینی، کارگردان و مستندسازی بود که با ادبیات و شعر فارسی پیوند خورده بود. رد پای ادب‌دوستی‌ِ شهید آوینی در نوشته‌ها، مستندها و به ویژه گفتار متن‌های او در مجموعه «روایت فتح» کاملاً احساس می‌شود. او از ادبیات فارسی، به‌ویژه متون عرفانی و آثار حافظ و مولانا تأثیر پذیرفته بود و از این جهت، شهید آوینی را می‌توان یک فیلم ساز ادیب دانست که نگاهش به دنیای تصویر، از دریچه ادبیات و عرفان می‌گذشت. به مناسبت سالروز شهادت سید مرتضی آوینی که به نام روز هنر انقلاب اسلامی شناخته می‌شود، از تأثیرپذیری این فیلم ساز و نویسنده از ادبیات فارسی نوشته‌ایم.

 راه طی ‌شده، از معماری تا فیلم سازی و نویسندگی

سید مرتضی آوینی متولد 21 شهریور 1326 در شهرری بود و در 20 فروردین ماه 1372 در فکه به شهادت رسید. او اگرچه در دانشگاه در رشته معماری به تحصیل پرداخت، اما چند سال پس از انقلاب به 

فیلم سازی گرایش پیدا کرد. از نخستین آثار او در گروه جهاد می‌توان به مجموعه «شش‌روز در ترکمن‌صحرا »،«سیل خوزستان»، و مجموعه مستند «خان‌گَزیده‌ها» اشاره کرد. آوینی درباره تفکرات دوران جوانی‌اش می‌نویسد: «تصور نکنید که من با زندگی به سبک و سیاق متظاهران به روشنفکری ناآشنا هستم. خیر. من از یک «راه طی‌شده» با شما حرف می‌زنم. من هم سال‌های سال در یکی از دانشکده‌های هنری درس خوانده‌ام. به شب‌های شعر و گالری‌های نقاشی رفته‌ام و موسیقی کلاسیک گوش داده‌ام». شهید آوینی از دوران نوجوانی و جوانی به ادبیات علاقه‌مند شد و اشعار شاعرانی مانند احمد شاملو، مهدی اخوان‌ثالث و فروغ فرخزاد را می‌خواند؛ علاقه او به ادبیات بعدها رنگ دیگری به خود گرفت و او را به سمت ادبیات عرفانی و آثار بزرگانی مانند حافظ و مولانا سوق داد.

  متن‌های «روایت فتح» و جریان‌سازی در ادبیات دفاع مقدس

خیلی از ما صدای گرم و آشنایش را در مجموعه مستندهای «روایت فتح» که از رشادت‌ها و فداکاری‌های رزمندگان اسلام در هشت سال دفاع مقدس می‌گفت، به یاد می‌آوریم؛ روایت‌های اثرگذار و خلاقانه‌ای که تنها می‌توانست از قلم ادیبانه آوینی تراوش کند. ذوق و طبع لطیف شاعرانه در همه متن‌های «روایت فتح» احساس می‌شود؛ انگار که در حال شنیدن یک قطعه ادبی هستید. نوشته‌های این مجموعه را می‌توان نوعی جریان‌سازی در ادبیات دفاع مقدس هم دانست؛ چرا که بسیاری از هنرمندان و نویسندگان بعدها از سبک نگارش آوینی در این مجموعه تأثیر پذیرفتند. متن گفتارهای مستندهای «روایت فتح» در کتابی به نام «گنجینه آسمانی» در 456 صفحه منتشر شده‌است: «غروب نزدیک می‌شود و تو گویی تقدیر زمین از همین حاشیه اروندرود است که تعیین می‌گردد. و مگر به راستی جز این است؟ بچه‌ها، آماده و مسلح، با کوله‌پشتی و پتو و جلیقه‌های نجات، در میان نخلستان‌های حاشیه اروند، آخرین ساعات روز را به سوی پایان خوش انتظار طی می‌کنند». یکی دیگر از آثار شهید آوینی که نوشته‌ها و دیدگاه‌های او را درباره ادبیات و فرهنگ دربرمی‌گیرد، مجموعه مقالات «رستاخیز جان» است که در سال‌های 1368 تا 1371 نوشته شده‌است. مقاله‌های بخش نخست این کتاب به ادبیات و زبان فارسی اختصاص دارد.

  رد پای مثنوی و دیوان حافظ در آثار آوینی

در شماره اول فصلنامه «متن‌شناسی حکمی و عرفانی» مقاله‌ای با عنوان «بررسی چهره عرفانی ادبیات دفاع مقدس در گنجینه آسمانی سیدمرتضی آوینی» منتشر شده‌ که به نکات جالبی درباره تأثیرپذیری شهید آوینی از ادبیات عرفانی فارسی و آثار بزرگانی مانند مولانا و حافظ اشاره کرده ‌است. این مقاله میزان و نحوۀ تأثیرپذیری آوینی از بن‌مایه‌های عرفانی مانند ولایت، رازداری، ذکر و ریاضت در متونی مانند مثنوی، کلیات شمس و دیوان حافظ و ... را بررسی می کند و با توجه به بسامد بالای این اصطلاحات نتیجه می‌گیرد که آوینی برای توصیف مشاهدات خود از جنگ، از مضامین عرفانی کلاسیک، به‌خصوص اشعار مولانا و حافظ تأثیرپذیرفته و به ‌این مفاهیم جنبه‌ای پویا و زنده داده و آن ها را در اثرِ خود با صورت بندیِ معاصر و نو به‌کار گرفته ‌است. در این مقاله آمده ‌است: «کتاب گنجینه آسمانی در ادبیات دفاع مقدس متنی عرفانی به حساب می‌آید و ریشه در ادبیات کلاسیک غنی فارسی دارد و با توجه به وجود بن‌مایه‌های عرفانی دیگر مانند توکل، یقین، عشق، ایثار، ولایت، شهادت، تجلی، غفلت، توبه و ... تلاش می‌کند فرهنگ عرفانی شیعی را در جبهه‌های جنگ، به عنوان یک گفتمان مسلط، بگستراند و تثبیت کند. آن‌چنان ‌که می‌توان گفت کتاب‌ گنجینۀ آسمانی بر ادبیات غنی و عرفانی ایران اسلامی در جهان معاصر استوار است و متنی عرفانی در ادبیات معاصر به‌حساب می‌آید». برای نمونه به ذکر یک مورد از تأثیرپذیری شهید آوینی از مثنوی معنوی اشاره می‌کنیم: «آوینی نیز همچون مولانا، ولایت را مانند خورشیدی می‌داند که می‌تواند روشنگر مسیر باشد و رزمندگان در پناه این خورشید به پیروزی می‌رسند؛ «هرچند جهاد فی سبیل ا... بهترین عرصه پرورش کمالات انسانی است، اما خود از خورشید ولایت نور می‌گیرد. آنان که دیروز اهل جهاد بودند، امروز هرچند در تبعیت از مقام ولایت، اهل صبر و صلاح‌اند، اما برکات خفیه جهاد را از یاد نبرده‌اند» (آوینی،1393: 364). مولانا در دفتر ششم مثنوی در تفسیر سخن پیامبر (ص) که فرمودند: من کنت مولاه فهذا علی مولاه، او را آزاد کننده بشریت از بند بندگی معرفی می‌کند: زین سبب پیغمبر با اجتهاد/ نام خود و ان علی مولا نهاد/ گفت هر کو را منم مولا و دوست/ ابن عم من علی مولای اوست/ کیست مولا آن ‌که آزادت کند/ بند رقیّت ز پایت برکند».

 

جدیدترین اثر زنده‌یاد استاد سعید تشکری نویسنده و داستان‌نویس فقید خراسانی که درباره مادر امام رضا (ع) است امسال به همت فرزندان این نویسنده و توسط نشر معارف منتشر می‌شود.

 به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) دختر مرحوم تشکری گفت: جدیدترین اثر مرحوم پدر که رمانی درباره مادر امام رضا(ع) است با عنوان «مرسیه» منتشر می‌شود.

نگار تشکری افزود: رمان مرسیه روایتگر داستانی از زندگی مادر امام رضا (ع) است که به قلم توانای استاد مرحوم سعید تشکری به نگارش درآمده و امسال توسط نشر معارف به چاپ می‌رسد. 

تشکری در خصوص معرفی این اثر نیز خاطرنشان کرد: در این رمان می‌خوانیم که کنیزی از کودکی در جزیره سقراط نزد زن‌وشوهری بزرگ‌شده و اکنون‌که به زن جوان و با کمالاتی تبدیل‌ شده قرار است، به فروش برسد. اما کنیز، خوابی می‌بیند که توسط زن از جزیره فرار کرده و چون همین خواب را زن صاحب این کنیز دیده با شوهرش صحبت می‌کند تا از این معامله منصرف شود؛ ولی چون مرد به دوستش قول این کنیز را داده مجبور می‌شود کنیز را فراری دهد. در این سفر اتفاقات زیاد و ناخوشایندی برای کنیز می‌افتد تا سرانجام به مدینه می‌رسد. این کنیز همان کسی است که در مدینه بنا به مصلحت خداوند با امام موسی کاظم (ع) ازدواج‌ می کند و مولودی بسیار مبارک و نورانی از ایشان زاده می‌شود.

نگار تشکری خاطرنشان کرد: طرح اولیه این رمان در زمان حیات پدر با همکاری مهدی سیم‌ ریز از نویسندگان و نمایش نامه‌نویسان مشهدی تهیه ‌شده بود.

وی همچنین گفت: هنوز آثاری از استاد باقی‌مانده است که در تلاشیم به‌مرور منتشر کنیم.

 

1

تیری ز کمانخانه ابروی تو جست

دل پرتو وصل را خیالی بر بست

خوش خوش زدلم گذشت و می گفت به ناز

ما پهلوی چون تویی نخواهیم نشست

 ***

2

ناکامی ام ای دوست ز خودکامی توست

وین سوختگی های من از خامی توست

مگذار که در عشق تو رسوا گردم

رسوایی من باعث بدنامی توست

***

3

در عالم اگر فلک اگر ماه و خورست

از باده مستی تو پیمانه خورست

فارغ زجهانی و جهان غیر تو نیست

بیرون زمکانی و مکان از تو پرست

 ***

4

نردی است جهان که بردنش باختن است

نرادی او به نقش کم ساختن است

دنیا به مثل چو کعبتین نردست

برداشتنش برای انداختن است

***

5

عارف که ز سر معرفت آگاه است

بی خود ز خودست و با خدا همراه است

نفی خود و اثبات وجود حق کن

این معنی لا اله الا ا... است

***

6

تا در نرسد وعده  هر کار که هست

سودی ندهد یاری هر یار که هست

تا زحمت سرمای زمستان نکشد

پر گل نشود دامن هر خار که هست

***

7

می‌گفتم یار و می‌ندانستم کیست

می‌گفتم عشق و می‌ندانستم چیست

گر یار این است چون توان بی او بود

ور عشق این است چون توان بی او زیست

***

8

گاهی چو ملائکم سر بندگی است

گه چون حیوان به خواب و خور زندگی است

گاهم چو بهایم سر درندگی است

سبحان ا... این چه پراکندگی است

***

9

روزم به غم جهان فرسوده گذشت

شب در هوس بوده و نابوده گذشت

عمری که ازو دمی جهانی ارزد

القصه به فکرهای بیهوده گذشت

***

10

دل گر چه درین بادیه بسیار شتافت

یک موی ندانست و بسی موی شکافت

گرچه ز دلم هزار خورشید بتافت

آخر به کمال ذره‌ای راه نیافت

***

11

گفتم چشمت گفت که بر مست مپیچ

گفتم دهنت گفت منه دل بر هیچ

گفتم زلفت گفت پراکنده مگوی

باز آوردی حکایتی پیچا پیچ

***

12

خوبان همه صید صبح خیزان باشند

در بند دعای اشک ریزان باشند

تا تو سگ نفس را به فرمان باشی

آهو چشمان ز تو گریزان باشند

 

بلادرنگ

واژه «درنگ» فارسی است و آوردن «بلا»ی عربی قبل از آن خلاف فصاحت است. به جای آن بهتر است «بی‌درنگ» گفته شود.

 

ذوزنقه

املای این واژه به همین صورت صحیح است. معمولاً آن را ذوذنقه می‌نویسند که غلط است.

 

رُب

بعضی می‌پندارند که این کلمه تلفظِ عامیانه رُبع در تداول فارسی‌زبانان است و از این رو مثلاً «رُب انار» را به صورت «رُبع انار» می‌نویسند ولی چنین نیست. رُب واژه‌ای عربی است و به معنای «شیره و عصاره غلیظ شده میوه‌ها» است و املای آن به همین شکل صحیح است.

 

 برگرفته از کتاب «غلط ننویسیم»

 ابوالحسن نجفی

 

 بر اساس مکاتبات انجام‌شده برای استرداد سنگ‌نگاره ساسانیِ توقیف‌شده در انگلیس این اثر باستانی ایران از امارات به لندن قاچاق شده است.به گزارش ایسنا، سنگ‌نگاره ساسانی از آب‌های جنوب کشور به‌صورت غیرقانونی به امارات قاچاق شده و سپس ازآن جا به بریتانیا انتقال پیدا کرده است.

سکوت 7‌ساله‌ای که شکست

این نقش برجسته در سال ۲۰۱۶ در فرودگاه استانستد لندن به شکلی تصادفی، از بار یک هواپیمای مسافربری کشف می‌شود؛ مأموران گشت مرزی بریتانیا آن‌طور که روزنامه گاردین گزارش کرده است، به بسته‌بندی شلخته این شیء که اندازه‌ای بیش از یک متر داشته، مشکوک می‌شوند و آن را ضبط می‌کنند و پس از بررسی‌های اولیه، این شیء را به موزه بریتانیا تحویل می‌دهند.حالا پس از گذشت حدود هفت سال از مسکوت گذاشته شدن ماجرا، همزمان با به نمایش گذاشتن این نقش برجسته در موزه بریتانیا، جان سیمپسون ـ متصدی ارشد و باستان‌شناس بخش خاورمیانه موزه بریتانیا ـ در مصاحبه‌ای با روزنامه گاردین، جزئیات کشف و ضبط نقش برجسته ساسانی قاچاق شده را برملا کرده است.طبق توضیحاتی هم که مرتضی ادیب‌زاده ـ مدیرکل موزه‌های کشور ـ به رسانه‌ها داده است مکاتبات غیررسمی درباره کشف و ضبط این سنگ‌نگاره، از سوی موزه بریتانیا با مدیر موزه ملی ایران از اواسط سال ۲۰۱۶ آغاز شده و پس‌ازآن بوده که پیگیری‌های حقوقی و مکاتبات رسمی انجام ‌شده است. به نظر می‌رسد جدا از فرایند زمان‌بر پیگیری‌های حقوقی برای بازگرداندن این اثر، ملاحظات وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در پرونده‌های استرداد، مانع از اطلاع‌رسانی به‌موقع شده است.طبق آن چه به ایسنا گفته ‌شده است، در مکاتباتی که وزارت امور خارجه کشورمان برای پیگیری بازگشت این سنگ‌نگاره به ایران داشته، ‌ فعلاً مشخص است که نقش برجسته ساسانی از مرزهای جنوبی، از راه دریا و به‌احتمال‌ زیاد با استفاده از لنج به امارات قاچاق و ازآن جا هوایی به اروپا و لندن فرستاده ‌شده است.

سارق همچنان ناشناس

بر اساس مکاتباتی که تاکنون صورت گرفته و با توجه به اظهارنظر کارشناسان موزه بریتانیا که این سنگ‌نگاره را بررسی کرده‌اند، محل برداشت و جداسازی این سنگ‌نگاره، زمان سرقت و خروج آن از کشور و همچنین مشخصات فرستنده پس از گذشت حدود هفت سال از توقیف این نقش برجسته در بریتانیا هنوز مشخص نشده است. طبق اظهارات ادیب‌زاده ـ مدیرکل موزه‌هاـ و مسئولان موزه بریتانیا، این پرونده توسط اینترپل و آژانس ملی جرم و جنایت بررسی‌شده، اما تاکنون شخصی در ارتباط با این موضوع دستگیر نشده است.

همچنین گفته می‌شود این سنگ‌نگاره به‌احتمال‌زیاد از محوطه‌های ساسانی که تاکنون در ایران شناسایی‌شده‌اند، سرقت نشده و وزارت میراث فرهنگی، ‌ گردشگری و صنایع‌دستی هم تاکنون از چنین سرقتی گزارشی دریافت نکرده است. با این‌ حال، متصدی ارشد و باستان‌شناس بخش خاورمیانه موزه بریتانیا این احتمال را مطرح کرده که «این نقش برجسته از یک صخره در شیراز کنده ‌شده باشد»

بازگشت سنگ‌نگاره، شاید پس از 3 ماه دیگر

این سنگ‌نگاره هیچ نوشته یا کتیبه‌ای ندارد، بنابراین برای باستان‌شناسان موزه بریتانیا سخت بوده که جزئیات بیشتری از این حجاری را شناسایی کنند. با این ‌حال، لباس و سرپوش مرد حجاری‌شده ، باستان‌شناسان را به این تشخیص رسانده که این نقش برجسته فردی با رتبه بالا بوده که ژست سلام و ادای احترام او، از ویژگی‌های هنر ساسانی است.بنابر اظهارات متولیان وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، برای اصالت‌سنجی و روشن شدن برخی زوایای تاریک این پرونده، لازم است این سنگ‌نگاره به ایران برگردد تا جزئیات آن از سوی پژوهشگران و باستان‌شناسان دقیق‌تر بررسی شود.سنگ‌نگاره ساسانی طبق آن چه کاردار ایران در انگلیس نیز تأیید کرده است پس از سه ماه نمایش در موزه بریتانیا به ایران بازگردانده می‌شود. نمایش این نقش برجسته هم‌اکنون در موزه بریتانیا آغاز شده است. 

 

پژوهشگران در مطالعه‌ای با استفاده از چهار ماده – زرده تخم‌مرغ، آب مقطر، روغن بذر کتان و رنگدانه – فرایند ساخت رنگ را بازسازی کردند.

 به گزارش ایندیپندنت ، مطالعه‌ای جدید نشان می‌دهد استادان بزرگ مانند لئوناردو داوینچی، ساندرو بوتیچلی و رامبراند در تابلوهای رنگ ‌روغن خود از پروتئین، به‌ویژه زرده تخم‌مرغ استفاده می‌کردند.

از دیرباز مقادیر اندکی پروتئین در تابلوهای رنگ‌روغن کلاسیک دیده می‌شد، اما غالباً آن را به‌حساب آلودگی می‌گذاشتند. مطالعه‌ای جدید که در نشریه نیچر کامیونیکیشنز (Nature Communications) منتشر شد، نشان می‌دهد این افزودن احتمالاً به‌عمد انجام‌شده و نشانگر دانش فنی استادان قدیم، ماهرترین نقاشان قرن شانزدهم، هفدهم و اوایل قرن هجدهم و روشی است که برای آماده‌سازی رنگ به کار می‌بردند.  

تغییر شگفت‌انگیز در رنگ‌روغن با زرده تخم‌مرغ

اوفلی رانکه، نویسنده این مطالعه و عضو موسسه مهندسی فرایند مکانیکی و مکانیک موسسه فناوری کارلسروهه آلمان، در گفت‌وگویی تلفنی با سی‌ان‌ان گفت: «نتایج ما گویای این نکته است که حتی با مقدار کمی زرده تخم‌مرغ، می‌توان تغییری شگفت‌انگیز در ویژگی‌های رنگ‌روغن ایجاد کرد و نشان می‌دهد همین تغییر چقدر برای این هنرمندان مهم بوده است.»  

به بیانی ساده‌تر، افزودن کمی زرده تخم‌مرغ به این آثار، تأثیری بیشتر از زیبایی به دنبال دارد.

رنگ‌روغن نسبت به ماده‌ای به نام تمپرا که مصریان باستان از آن استفاده می‌کردند و شامل ترکیب زرده تخم‌مرغ، پودر رنگ و آب است، رنگ‌های تندتری تولید و امکان محو کردن رنگ‌ها را فراهم می‌کند و بسیار آهسته‌تر خشک می‌شود، بنابراین تا چند روز پس از آماده‌سازی هم می‌توان از آن استفاده کرد. با این‌ حال، رنگ‌روغن که در آن به‌جای آب از روغن بذر کتان یا گلرنگ استفاده می‌شود، معایبی هم دارد ازجمله این که به نور حساس‌تر است و به‌تدریج به تیرگی می‌گراید و آسیب می‌بیند.

ازآن جا که تهیه رنگ در قدیم فرایندی صنعتی و تجربی بود، احتمالاً استادان کهن برای تولید نوع جدیدتری از رنگ که نخستین بار در قرن هفتم در آسیای مرکزی کشف شد و در قرون‌وسطی به شمال اروپا و در رنسانس به ایتالیا رفت، زرده تخم‌مرغ را که ماده‌ای آشنا بود به آن افزودند.

 زرده تخم‌مرغ، آب مقطر، روغن بذر کتان و رنگدانه

پژوهشگران در این مطالعه با استفاده از چهار ماده – زرده تخم‌مرغ، آب مقطر، روغن بذر کتان و رنگدانه – فرایند ساخت رنگ را بازسازی و از آن برای ترکیب دورنگ مهم و معروف سفید سربی و آبی اولترامارین [ماوراءدریا] استفاده کردند.

به گفته رانکه، تأثیر مستقیم زرده تخم‌مرغ بر رنگ‌روغن دریکی از نقاشی‌های لئوناردو داوینچی به نام مدونا و گل میخک (Madonna of the Carnation) که در این مطالعه بررسی شد، دیده می‌شود. این اثر اکنون در موزه آلته پیناکوتک در مونیخ آلمان به نمایش درآمده است و شیارهای مشخصی روی چهره  کودک دیده می‌شود.

به گفته رانکه رنگ‌روغن از سطح شروع به خشک شدن می‌کند به همین دلیل، شیار ایجاد می‌شود. یکی از دلایل این شیارهای رنگ ممکن است کمبود مقدار رنگدانه در رنگ ترکیبی باشد که این مطالعه نشان داده است با اضافه کردن زرده تخم‌مرغ می‌توان از بروز آن جلوگیری کرد.

ازآن جا که این پدیده به‌تدریج و ظرف چند روز رخ می‌دهد، احتمالاً داوینچی و سایر استادان قدیم توانستند به این اثر خاص و نیز خواص مفید دیگر زرده تخم‌مرغ در رنگ‌روغن از جمله مقاومت آن در برابر رطوبت پی ببرند.

تابلوی دیگر سوگواری بر پیکر مسیح، اثر بوتیچلی است که اساساً با تمپرا نقاشی شده، اما برای پس‌زمینه و برخی عناصر فرعی آن رنگ‌روغن به‌ کاررفته است که به گفته رانکه، با توجه به این که افزودن زرده تخم‌مرغ تأثیر مطلوبی بر رنگ‌روغن دارد، وجود پروتئین در این تابلوها نشانگر استفاده آگاهانه از ترکیب رنگ‌روغن با زرده تخم‌مرغ است.

ماریا پرلا کلمبینی، استاد شیمی تجزیه دانشگاه پیزا در ایتالیا که در این مطالعه شرکت نکرده بود، طی ایمیلی با تأیید این نتایج افزود: «این اطلاعات جدید نه‌تنها به محافظت بهینه از آثار هنری کمک می‌کند، بلکه برای درک بهتر تاریخ هنر نیز مفید است.»