گروه اندیشه – ابونصر جوهری، در کتاب «الصحاح‌ تاج اللغة و صحاح العربیة»، واژه مباهله را «الملاعنة» معنا کرده است؛ یعنی یکدیگر را نفرین کردن. مباهله، رویدادی است که  به نظر برخی از  مورخان و محدثان، روز 24 ذی‌الحجه سال دهم هجری اتفاق افتاد. هیئتی مرکب از 60 نفر کشیش و اسقف کلیسای منطقه نجران (ناحیه‌ای در مرز حجاز و یمن)، در پی دریافت دعوت پیامبراکرم(ص) به اسلام، راهی مدینه شدند تا درباره دین و ادعای نبوت خاتم‌المرسلین(ص) تحقیق کنند. گفت‌وگوی آن‌ها با آن‌حضرت، درباره ماهیت وجودی حضرت مسیح(ع) و ردّ قاطع ادعای کشیشان در این باره، با استدلال قرآنی پیامبرخدا(ص)، باعث شد که مسیحیان نجران، بحث را به حاشیه بکشانند و با آوردن بهانه‌های گوناگون، از اذعان به ناتوانی در پاسخگویی طفره بروند. در این هنگام، آیه 61 سوره آل‌عمران بر رسول‌خدا(ص) نازل شد: «فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَکُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ؛ پس هر که در این [باره] پس از دانشى که تو را [حاصل] آمده با تو محاجه کند بگو بیایید پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فراخوانیم سپس مباهله کنیم و لعنت‌ خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.» (ترجمه فولادوند)؛ بر این اساس، رسول‌خدا(ص) کشیشان نجران را به مباهله فراخواند؛ یعنی دو طرف، در جایی از پیش تعیین شده به دعا مشغول شوند و از خدا بخواهند که دروغگو را لعنت کند و او را گرفتار عذاب سازد. سران مسیحی نجران، مباهله را پذیرفتند و قرار بر این شد که در روز موعود، یعنی 24 ذی‌الحجه، در صحرایی بیرون از شهر مدینه و در دامنه کوه، مراسم مباهله اجرا شود. آیت‌ا... جعفر سبحانی در کتاب «فروغ ابدیت» می‌نویسد: «پیامبر(ص)، فاصله منزل و نقطه‌ای را که قرار بود در آن‌جا مراسم مباهله انجام بگیرد، با وضع خاصی طی کرد. او در حالی که حضرت حسین(ع) را در آغوش و دست حضرت حسن(ع) را در دست داشت و فاطمه(س) به دنبال آن حضرت و علی بن ابی‌طالب(ع) پشت سر وی حرکت می‌کردند، گام به میدان مباهله نهاد و پیش از ورود به میدان «مباهله»، به همراهان خود گفت: من هر موقع دعا کردم، شما دعای مرا با گفتن آمین بدرقه کنید.» ورود پیامبرخدا(ص) همراه با اهل‌بیت(ع) به مکان مباهله، سران مسیحی نجران را سخت تحت تأثیر قرار داد؛ آیت‌ا... سبحانی می‌نویسد: «[سران مسیحی نجران] همگی با حالت بهت‌زده و تحیّر به چهره یکدیگر نگاه کردند و از این‌که پیامبر(ص) جگرگوشه‌های معصوم و بی‌گناه و یگانه دختر و یادگار خود را به صحنه مباهله آورده‌است، انگشت تعجب به دندان گرفتند. آنان دریافتند که پیامبر(ص) به دعوت و دعای خود اعتقاد راسخ دارد وگرنه یک فرد مُردّد، عزیزان خود را در معرض بلای آسمانی و عذاب الهی قرار نمی‌دهد. اسقف نجران گفت: من چهره‌هایی را می‌بینم که هرگاه دست به دعا بلند کنند و از درگاه الهی بخواهند که بزرگ‌ترین کوه‌ها را از جای بکند، فورا دعای آنان مستجاب می‌شود. بنابراین، هرگز صحیح نیست ما با این قیافه‌های نورانی و با این افراد بافضیلت، مباهله کنیم، زیرا بعید نیست که همه ما نابود شویم و ممکن است دامنه عذاب گسترش پیدا کند و همه مسیحیان جهان را بگیرد و در روی زمین یک مسیحی باقی نماند.» این چنین بود که ماجرای مباهله، با انصراف مسیحیان خاتمه یافت. نکته‌ای که نباید از یاد ببریم این است که این رویداد را نمی‌توان صرفاً در بستری تاریخی و برای نقل روایت مورد توجه قرار داد. روایت‌های متعددی درباره زوایای سیاسی، اعتقادی، فرهنگی و اجتماعی مباهله وجود دارد که از سوی معصومین(ع) طرح و با همت علما و دانشمندان مسلمان، شرح و بررسی شده‌است. به همین دلیل، توجه به این زوایا، می‌تواند اهمیت رویداد مباهله را در منظومه اعتقادی مسلمانان و به ویژه شیعیان، بیشتر و بهتر نشان دهد. امروز و در سالروز آن واقعه بزرگ تاریخی که به‌حق با عنوان «عید مباهله» شهرت یافته است، فرازهایی از سخنان و نوشته‌های علما و مراجع بزرگ معاصر را در این باره، مرور می‌کنیم.

 

 

امروز، روز نزول «آیه تطهیر» است. این آیه، فرازی از آیه 33 سوره احزاب را دربرمی‌گیرد که در متون تفسیری و روایی، از آن با عنوان سندی برای اثبات عصمت اهل‌بیت(ع) یاد شده‌است : « إِنَّمَا یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»؛ بی‌گمان، خدا اراده کرده‌است که آلودگی را از شما اهل‌بیت [پیامبر] بزداید و شما را [از هر پلیدی] پاک و پاکیزه گرداند. عموم محدثان و علمای شیعه و جمع کثیری از راویان اهل‌سنت، شأن نزول این بخش از آیه 33 سوره احزاب را، با روایتی تطبیق می‌دهند که در میان شیعیان به «حدیث کسا» شهرت دارد. «کسا» ظاهری پارچه‌ای بوده‌است که در نواحی اطراف خیبر بافته می‌شد. ابوعیسی محمد ترمذی، محدث بزرگ اهل سنت در کتاب «سنن» (ج 5 ص 699) و شیخ صدوق، محدث بزرگ شیعه در کتاب «معانی‌الاخبار» (ج 2، ص 403)، به نقل از ام‌سلمه، همسر گرامی پیامبرخدا(ص) روایت کرده‌اند که این آیه در خانه وی نازل شد و هنگام نزول آن علاوه بر پیامبر(ص) و ام‌سلمه، علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم‌السلام نیز، حاضر بودند. رسول‌خدا(ص) پس از نزول آیه، پارچه کسایی را که بر آن نشسته بود، روی خود، علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم‌السلام کشید و دست‌های مبارکش را به سوی آسمان بلند کرد و فرمود: پروردگارا! اهل‌بیت من این چهار نفر هستند، آن‌ها را از هر پلیدی پاک گردان. ام‌سلمه از پیامبر(ص) پرسید: آیا من هم در شمار اهل‌بیت قرار دارم؟ رسول‌خدا(ص) فرمود: [خیر، اما] تو از همسران رسول‌خدا و بر راه خیر هستی. حدیث کسا، شأن نزول آیه تطهیر، از دیرباز به عنوان تبرّک و تیمّن، در محافل و جلسات مذهبی قرائت می‌شده‌؛ از مرحوم آیت‌ا... العظمی بهجت در کتاب «بهجت الدعاء» نقل شده‌ که گفته است: «خیلی دیده شده و گفته‌اند که حضرت حجت عجل‌ا...‌تعالی‌فرجه‌الشریف را در مجالس توسل یا حدیث کسا حاضر دیده‌اند.» آن مرحوم، اهتمام فراوانی به قرائت حدیث کسا داشت و هر روز آن را قرائت و این عمل را برای برطرف شدن گرفتاری‌ها و شفای بیماران به دیگران توصیه می‌کرد.

 

رویداد مباهله، یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخی و البته اعتقادی است. چگونگی وقوع این رویداد، نه فقط در مستندات تاریخی و روایی قابل ارائه و اثبات است، بلکه قرآن کریم و آیه 61 سوره آل‌عمران، بر وقوع آن و نیز، جزئیات قابل بررسی و توجه آن، تأکید می‌فرماید: «فَمَنْ حَاجَّک فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءَک مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَکمْ وَأَنفُسَنَا وَأَنفُسَکمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل‌لَّعْنَتَ الله عَلَی الْکاذِبِینَ». اکثریت محدثان و مورخان جهان اسلام، بر سر این موضوع هم‌نظر هستند که رسول‌خدا(ص)  در روز مباهله، به همراه امیرمؤمنان، دختر بزرگوارش حضرت فاطمه زهرا و حسنین(علیهم‌السلام) با مسیحیان نجران روبه‌رو شد و با دستور قرآن، آنان را به مباهله طلبید. با این حال، در طول تاریخ، معدود افرادی بوده‌اند که با نادیده گرفتن مستندات، سعی در انکار یا به ورطه فراموشی کشیدن واقعه بزرگ مباهله داشته‌اند. در روزگار ما، برخی شبکه‌های تلویزیونی وهابی و تکفیری، کار را تا آن‌جا پیش برده‌اند که حتی در تفسیر آیه مباهله، به حذف کلمه «انفسنا» که بیانگر شخصیت و جایگاه امیرمؤمنان(ع) است، پرداخته و برای انکار یک حقیقت، به مُثله‌کردن آیات قرآن‌کریم رو آورده‌اند. از همه تأسف‌برانگیزتر، غربت رویداد مباهله در میان دوستداران مکتب اهل‌بیت(ع) است؛ بعضی از ما نسبت به شناخت و تبلیغ واقعه‌ای که سند آشکار حقانیت ولایت اهل‌بیت(ع) محسوب می‌شود و جایگاه والایی در اثبات این حقانیت دارد، چندان جدی نیستیم. گویی از یاد برده‌ایم که ولی‌نعمت ما، حضرت امام رضا(ع)، هنگام محاجه با مأمون بر سر حقانیت ولایت امیرالمؤمنین(ع)، آیه مباهله را به عنوان سندی غیرقابل انکار ارائه فرمود. نکته مهم‌تری که باعث می‌شود مباهله، از منظر اهمیت در اثبات ولایت، کمتر از واقعه غدیر خم نباشد، این است که اگر، مخاطب غدیر در 18 ذی‌الحجه سال دهم هجرت، مسلمانان بودند، مخاطب مباهله، پیروان دیگر ادیان هستند و این موضوع، نکته‌ای بسیار مهم و اساسی است. متأسفانه کم‌توجهی ما در این زمینه، باعث شده که در پژوهش‌ها و تولید آثار علمی نیز، کمتر به موضوع مباهله و جایگاه مهم آن توجه داشته باشیم. واقعیت این است که در روزگار ما، روزگاری که دشمنان اهل‌بیت(ع) از هر وسیله‌ای برای شبهه‌افکنی و انکار حقایق مسلّم تاریخی استفاده می‌کنند، پرداختن عالمانه به موضوع مباهله، یک ضرورت است. این پرداختن، صرفاً محدود به نگارش مقاله و کتاب یا ایراد سخنرانی نیست؛ ما باید بتوانیم رویداد بزرگ مباهله را به عنوان عیدی عزیز، در میان مردم نهادینه کنیم. چه ایرادی دارد که در این راستا، مراسم جشن‌های عید غدیر و برنامه‌های مربوط به آن را با روز مباهله پیوند دهیم و این هفته مبارک را، در کنار برپایی جشن و سرور عید ولایت، به تبیین رویداد مهم و تأثیرگذار مباهله نیز، اختصاص دهیم.

دکتر مهدی مجتهدی

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی

 قریب 70 روز از درگذشت «واعظ درس‌آموز» می‌گذرد؛ آیت‌ا... سیدعبدا... فاطمی‌نیا، از آن واعظان و استادان اخلاقی است که سخنان و آثارش، جوابگوی هدایت و راهنمایی چند نسل است. 26 اردیبهشت‌ماه امسال بود که آن استاد بزرگوار، پس از مدتی تحمل بیماری، دارفانی را وداع گفت و به ملکوت اعلی پیوست. یکی از نکات برجسته زندگی مرحوم استاد فاطمی‌نیا، مطالعات گسترده وی در متون تاریخی و روایی جهان اسلام است؛ کمتر کتاب برجسته‌ای وجود دارد که توسط آن مرحوم تورّق نشده‌باشد. به همین دلیل، اطلاعات او درباره نظرات پیروان دیگر مذاهب اسلامی نیز، بسیار گسترده و قابل توجه بود. استاد فاطمی‌نیا در بحث‌های شیرینی که ضمن سخنرانی یا برنامه‌های تلویزیونی برای مخاطبان مطرح می‌کرد، همواره گریزی به این اطلاعات می‌زد و می‌کوشید تا برخی دیدگاه‌های مشترک میان مذاهب اسلامی را به علاقه‌مندان عرضه کند. آن‌چه در ادامه می‌خوانید، فرازی از سخنان آن عزیز سفرکرده، در برنامه‌ای تلویزیونی است که طی شب‌های قدر و ایام شهادت امیرمؤمنان(ع)، در‌سال 1392ش، از شبکه چهار صدا و سیما تهیه و پخش شد. استاد فاطمی‌نیا، در این گفت‌وگو، نگاه ویژه علما و پیشوایان بزرگ اهل‌سنت را به امیرمؤمنان(ع) با استناد به آیه مباهله مورد توجه قرار می‌دهد:

«تاریخ بغداد، یک تاریخ بزرگی است؛ 14 جلد دارد. تاریخی تخصصی و متعلق به خطیب بغدادی است. در آن‌جا شاید قریب به این مضمون باشد؛ آورده‌است که عبدا... بن احمد بن حنبل، پسر پیشوای حنبلی‌ها که امروزه پیروان زیادی دارد، می‌گوید از پدرم درباره بافضیلت‌ترینِ صحابه پرسیدم : «سَئَلْتَهُ مِنْ أفْضَلِ الصَّحابَة». خواستم بدانم که او، کدام‌یک از صحابه را بافضیلت‌تر می‌داند. عبدا... می‌گوید پدرم چند اسم آورد. هرچه منتظر شدم، از علی(ع) سخنی نگفت. بالاخره طاقت نیاوردم و گفتم که پدرجان، با توجه به آن ارادتی که نسبت به علی بن ابی‌طالب(ع) در شما سراغ دارم، چرا اسمی از او نیاوردی؟ پدرم جواب داد: پسرجان تو درباره صحابه پرسیدی، علی(ع) که صحابه نیست! گفتم: مگر می‌شود؟ پس علی(ع) کیست؟ احمد بن حنبل [با اشاره به آیه مباهله] می‌گوید: علی(ع) نفس و جان پیغمبر(ص) است.»