جواد نوائیان رودسری  – لهجه یا گویش، بخشی از هویت و سابقه فرهنگی مردم یک منطقه است و بدون احاطه بر آن، نمی‌توان بخش‌های مهمی از تاریخ و گذشته ناحیه موردمطالعه را بررسی و ارزیابی کرد. در متون کهن فارسی، به‎ویژه این مسئله خود را نشان می‌دهد. در برخی آثار بسیار مهم تاریخی، رد و نشان گسترده‌ای از گویش‌های محلی وجود دارد؛ مثلاً «بیهقی»، مورخ دوره غزنوی، در کتاب خود از واژه‌هایی مانند «کِرا کردن» استفاده می‌کند که عموماً مختص گویش خراسانی است. مشهد نیز، طی تاریخ طولانی و هزار و 200 ساله‌اش، به‎تدریج صاحب گویش و لهجه خاص خود شده‌است؛ گویش مشهدی، ریشه در گویش اصیل توسی دارد؛ گویشی که از مهم‎ترین گویش‌های مربوط به فارسی دَری است؛ زبانی که روزگاری، زبان رسمی دربار سامانیان و غزنویان بود. بنابراین، لهجه مشهدی، ابداً لهجه‌ای حاشیه‌ای نیست و باید آن را در زمره اصیل‌ترین گویش‌های زبان فارسی بدانیم. با این حال طی سده اخیر، استفاده از این گویش به‎تدریج رنگ باخته‌است. دلیل این مسئله، اولاً گسترش وسایل ارتباطی و ثانیاً، فراوانی مهاجرت از دیگر نقاط کشور به شهر مشهد است. روزگاری بیش از 90 درصد ساکنان شهر مشهد، متشکل از مشهدی‌های اصیلی بود که گویش اجدادی خود را به خوبی می‌شناختند؛ اما امروزه، بخش اعظم شهروندان مشهدی را کسانی تشکیل می‌دهند که فقط در این شهر زندگی می‌کنند و عموماً رابطه سیستماتیک و اجدادی‌ای با مشهد و گویش مشهدی ندارند. از این مقدمه که بگذریم، باید بگوییم که با وجود همه محدودیت‌هایی که امروزه شاهد آن هستیم، طی بیش از یک قرن گذشته، افراد بسیاری به استفاده از گویش مردم مشهد، برای سرودن شعر یا در دهه‌های اخیر، برای طنازی و جلوه در آثار سینمایی و تلویزیونی رو آورده‌اند. این افراد را باید واسطه آشنایی مردم ایران و شاید جهان، با لهجه شیرین و قدرتمند مشهدی بدانیم. این‌که می‌گوییم قدرتمند، از آن روست که می‌شود با استفاده از آن، فراورده‌های ادبی شاخص تولید کرد. در گزارش امروز صفحه تاریخ، به سراغ تعدادی از صادرکنندگان نمونه «لهجه مِشَدی» رفته‌ایم؛ شاعران نامدار و بازیگران شناخته‎شده‌ای که با استفاده از گویش مشهدی، به ارائه توانمندی ادبی و قدرت طنازی آن پرداخته‌اند؛ پرونده‌ای که می‌شود برایش سابقه 100 ساله درنظر گرفت. نکته‌ای که نباید از یاد ببریم، آن است که قدمت سرودن شعر با لهجه مشهدی، باید خیلی بیشتر یک قرن باشد؛ اما واقعیت آن است که در مشهد هم، مانند دیگر مناطق ایران، اشعار سروده‎شده با گویش محلی، بیشتر در قالب شفاهی ارائه و به صورت سینه به سینه نقل می‌شد و کمتر آن را روی کاغذ ثبت و ضبط می‌کردند.

 

 

حلاجیان - 126 سال پیش، درست در 19 مارس 1895م، وقتی برادران لومیر، یعنی آگوست و لوئیس، سینماتوگراف خود را در خیابان سن ویکتوریای شهر لیون روشن و شروع به ثبت تصاویری از خروج کارگران یک کارخانه کردند، هرگز گمان نمی‌کردند که فیلم 40 ثانیه‌ای آن‌ها، سرآغاز پیدایش هنر سینما باشد؛ هنری که هرچند در ابتدا صامت بود، اما خبرش گوش جهان را کر کرد. شاید ما سینمای صامت را، با جست‎وخیزهای بی‌امان چارلی چاپلین در «جویندگان طلا» یا با صحنه‌های دلهره‌آور هارولد لوید در «ایمنی آخر» به یاد بیاوریم یا حتی برای بعضی از ما کمدی‌های «نورمن ویزدوم»، تداعی‌گر سینمای صامت اما پر از حادثه و هیجان و البته، سراسر طنزآلود باشد. سینمای صامت در ابتدای قرن بیستم با کمدی گره خورده بود؛ حتی شاید بتوان گفت سینما با کمدی و همراه با بازیگران توانمند و موقعیت‌سازی که یک‎تنه فیلم را جلو می‌بردند، متولد شد. در میان تمام کمدین‌های مشهور و پرآوازه آن روزگار، نام باستِر کیتون و چهره سنگی‌اش، قدری عجیب و ناهمگون به نظر می‌رسد. در دورانی که بازیگران سعی در خنداندن هرچه بیشتر مخاطب خود داشتند و برای این منظور، با هزار شیوه، خنده روی صورتشان می‌نشاندند، باستر کیتون، کمدینی بود که هرگز در هیچ فیلمی نخندید. تنها یک «میمیک» از او در تمام شرایط به چشم می‌خورد و در ذهن همه مردم به جای ماند. اما شکل گرفتن این چهره که به «سنگ» معروف شد، چگونه رقم خورد؟ به نظر می‌آید باید علت شکل گرفتن این «میمیک» را، در شرایط و اتفاقات آن زمان، یعنی دهه سوم قرن بیستم و البته دوران رکود بزرگ جست‌وجو کرد. رکود بزرگ در آمریکا که با افت ارزش سهام در بورس این کشور شروع و بعد از آن با اتخاذ سیاست‎های انقباضی بانک‎ها تشدید شد؛ حدود یک دهه به طول انجامید و شرایط سختی را برای مردم آمریکا به ارمغان آورد؛ به طوری که بیشتر آمریکایی‎ها برای تهیه مایحتاج اولیه زندگی خود با سختی مواجه بودند؛ در این شرایط، باستر کیتون، با هوشمندی تمام، حالت چهره‌ای را برای خود انتخاب کرد که کاملا متناسب و نشان‎دهنده شرایط رکود بود و به همین دلیل، چهره او تبدیل به نماد دوران رکود بزرگ آمریکا شد. 

 

آمریکایی‌ها از ابتدا در صحنه سیاست خارجی این ادعا را مطرح می‌کردند که هرگز خواهان استعمارگری نیستند و همواره در پی ایجاد صلح و آزادی و البته برقراری حقوق بشر در تمام کشورهای دنیا هستند؛ این ادعا در جهان آن روز که خالی از شبکه‌های مستقل اطلاع‌رسانی بود، از سوی برخی ملل محروم، باور می‌شد. در جریان مبارزات استقلال‌طلبانه فیلیپین از سلطه اسپانیا، آمریکایی‌ها برای ضربه‌زدن به اسپانیایی‌ها، از انقلابیون فیلیپین، با همان شعارهای فریبنده یعنی آزادی و حقوق بشر حمایت کردند؛ آمریکایی‎ها توانستند بسیاری از شهرهای جنوب جزیرۀ «لوزون» را از کنترل نیروهای اسپانیایی خارج کنند و سرانجام مانیل، پایتخت فیلیپین را نیز، به تسخیر خود درآورند. چنین بود که سرانجام، در سال 1899 میلادی، اسپانیا مجبور شد طی قراردادی، در ازای دریافت 20 میلیون دلار، فیلیپین را به آمریکا واگذار کند. خبر واگذاری فیلیپین به آمریکا در ازای پول، انقلابیون فیلیپین را به‎شدت بهت‎زده کرد و چهره زشت و حقیقی آمریکا را که پشت شعارهای زیبا پنهان بود، به آنان نشان داد. مبارزان فیلیپینی که در ابتدا، برای استقلال کشورشان در کنار آمریکا قرار گرفته بودند و اکنون خود را تحت استعمار مستقیم کشور دیگری می‌دیدند، دست به مبارزه مسلحانه پراکنده زدند. ولی دولت آمریکا دست به سرکوب و قتل‌عام گسترده زد؛ آن‎ها فقط در سال 1901م، بیش از 200 هزار نفر از  استقلال‎طلبان فیلیپینی را کشتند. بعضی از منابع از قتل بیش از یک‎میلیون نفر در طول مدت استعمار آمریکا در فیلیپین خبر می‌دهند. جالب است بدانید که طبق قانونی که «جیمز مونرو»، یکی از رؤسای جمهور آمریکا در اوایل قرن 19 تصویب کرد، این کشور حق هیچ‎گونه فعالیت استعماری خارج از قاره آمریکا را نداشت! فیلیپین تا آغاز جنگ جهانی دوم تحت استعمار و در اشغال آمریکا باقی ماند؛ تا این‌که با هجوم ژاپنی‎ها، تحت اشغال آن‎ها قرار گرفت. بعد از بازپس‎گیری فیلیپین توسط آمریکایی‎ها، بالاخره مبارزات فیلیپینی‎ها موجب شد در سال 1946 آمریکا حداقل به‎ظاهر استقلال این کشور را به رسمیت بشناسد؛ اما این پایان ماجرا نبود و فصل جدیدی از استعمار، در قالب استعمار نو، در این کشور آغاز شد.