نوائیان / حلاجیان – نخستین روز از ماه مبارک ذی‌القعده، برای ما ایرانیان سرآغاز دهه‌ای سرشار از شادی و برکت است؛ دهه کرامت، دهه‌ای که با ولادت کریمه اهل‌بیت، حضرت فاطمه معصومه(س) آغاز می‌شود و با ولادت باشکوه سلطان سریر ارتضاء، حضرت امام علی بن موسی‌الرضا(ع)، ولی‌نعمت ما، به پایان می‌رسد. شیرینی شادی این ایام را باید فرصتی مغتنم برای آموختن فضایل اهل‌بیت(ع) بدانیم؛ زمانی که می‌توانیم درباره آن‌ها بیشتر بخوانیم و بشنویم؛ درباره اسوه‌ها و الگوهایی که چراغ‌ راه نجات بشریت هستند و پرهیزگاران، در پرتو نورانیت معنوی آن‌ها، مسیر درست را از نادرست تشخیص می‌دهند. امروز، روز ولادت باسعادت حضرت فاطمه معصومه(س) است؛ روزی که در تقویم ما، به عنوان روز «دختر» نام‌گذاری شده است و چه زمانی از این بهتر برای بازخوانی سیره و زندگانی بانویی که می‌تواند الگوی کاملی برای زنان و دختران باایمان این مرز و بوم باشد، وجود دارد؟ به همین دلیل، در گفت‌وگو با دکتر طاهره رحیم‌پور ازغدی، عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی و استاد الهیات و معارف اسلامی، به بررسی شاخصه‌هایی از شخصیت و زندگانی حضرت فاطمه معصومه(س) و سیره سیاسی و اجتماعی آن‌حضرت پرداختیم که می‌تواند به عنوان یک الگو، پیش روی دختران و بانوان مسلمان باشد.

 

به اعتقاد شما، اصلی‌ترین شاخصه در سیره و شخصیت حضرت فاطمه معصومه(س) چیست و چرا این شاخصه را، به عنوان شاخصه اصلی و مهم مطرح می‌کنید؟

به نظر می‌رسد اصلی‌ترین شاخصه در سیره آن حضرت، تلاش بی‌وقفه و مجاهدت در راه حفظ و گسترش آموزه‌های مکتب اهل‌بیت(ع) باشد. حضرت معصومه(س) تمام توان خود را به کار می‌گرفت تا در همراهی با حضرت امام رضا(ع)، نقش ویژه‌ای را در انتشار معارف شیعه ایفا کند. یکی از دلایل حرکت کریمه اهل‌بیت(س) از مدینه به سمت مرو، صرف‌نظر از نگرانی برای وجود مقدس امام رضا(ع)، همین بود؛ هرچند که این سفر، پایان غم‌باری داشت و با هجوم مأموران خلیفه عباسی به کاروان ایشان، جمعی از همراهان آن حضرت به شهادت رسیدند و خودِ ایشان نیز، گرفتار بیماری شد. تلاش حضرت معصومه(س) در این زمینه را می‌توان با اقدامات حضرت زینب(س) مقایسه کرد که پس از واقعه جانگداز عاشورا، چگونه به ایفای نقش در این زمینه پرداخت. مطالعه و بررسی زندگانی بانوان ارجمند اهل‌بیت(ع) و از جمله، حضرت معصومه(س) نشان می‌دهد که آن بزرگواران در این عرصه بسیار فعال و توانمند بودند؛ از ابزارهایی مانند سخنرانی، نقل روایت، خطبه‌خوانی، احتجاج و مناظره برای گسترش معارف شیعه بهره می‌بردند؛ به همین دلیل، شاخصه‌ای که به آن اشاره کردم، بسیار مهم و راهبردی است و می‌تواند الگوی خوبی برای بانوان و دختران امروز باشد. آن‌ها هیچ‌گاه منتظر نمی‌ماندند که برای انجام وظیفه دینی‌شان، فرصتی ایجاد شود، بلکه خود، رأساً فرصت‌سازی می‌کردند. امروز هم بانوان و دختران مؤمن و مسلمان، باید به دنبال فرصت‎سازی برای انجام وظایف دینی خود باشند.

 

یکی از مواردی که در بررسی زندگانی حضرت فاطمه معصومه(س) کمتر موردتوجه قرار می‌گیرد، بینش سیاسی آن حضرت و نیز، آگاهی ایشان از رویدادهای معاصر خودشان است. لطفاً در این باره، توضیحاتی را ارائه بفرمایید.

ببینید، حضرت معصومه(س) برای انجام وظیفه خود، دست به مهاجرت می‌زد؛ به کلام ساده ‌است، اما مهاجرت در عمل، اصلاً کار ساده‌ای نیست و از منظر سختی‌ها و مصائب، می‌توان آن را با جهاد مقایسه کرد. بنابراین، آن حضرت بینش و نگاهی دقیق به مسائل روز و شرایط سیاسی عصر خود داشت؛ بینشی که می‌توانست با اتکای به آن، دست به چنین اقدام شجاعانه‌ای بزند. شناخت شرایط، یکی از ویژگی‌ها و شاخصه‌های شخصیت و سیره حضرت معصومه(س) است. توجه داشته‌باشیم که وضعیت شیعیان، بعد از شهادت مظلومانه امام حسین(ع) و به‎ویژه از دوران امامت امام سجاد(ع) به بعد، بسیار سخت و دشوارتر از گذشته شده‌بود. از همین دوره است که مفهوم «تقیه» در اندیشه شیعه پا می‌گیرد؛ این تقیه، رابطه معناداری با میزان اختناق در هر عصر دارد. فعالیت‌ها قالب مخفیانه داشت و به همین دلیل است که می‌بینیم، ثبت فعالیت‌ها و کنش‌های اجتماعی در این دوره، کمتر صورت گرفته‌است؛ چون قرار نبود ریزه‌کاری‌های این اقدامات در دسترس دشمنان قرار بگیرد. به همین دلیل هم ما در منابع حدیثی و متون تاریخی گذشته، اطلاعات مفصلی در این زمینه نداریم؛ مخصوصاً اطلاعات ما درباره فعالیت بانوان بسیار اندک است. با این حال، توانمندی حضرت معصومه(س) برای مهاجرت و باریک‌بینی آن حضرت در تصمیمی که گرفت؛ همچنین، شناخت موقعیت شهر قم به عنوان مرکز فعالیت شیعیان و آگاهی از شرایط در محدوده جغرافیایی جهان اسلام، نشان از اشراف آن‌حضرت بر شرایط عصر خود و قدرت مانور بالای ایشان برای انجام وظیفه دارد. نکته‌ای که در این‌جا باید به آن توجه داشته‌باشیم، این است که علی‌رغم گستردگی میدان عمل و توانایی تصمیم‌گیری در شرایط خطیر، حضرت معصومه(س) کاملاً در چارچوب تعیین‎شده توسط امام زمان خودش، یعنی حضرت ثامن‌الحجج(ع) حرکت می‌کند؛ حضرت معصومه(س) با اجازه امام(ع) به طرف مرو حرکت کرد و در هر زمینه‌ای، تابع و فرمانبردار امام(ع) بود. این را هم باید جزو شاخصه‌های برجسته شخصیت و سیره آن حضرت بدانیم که موضوع سوال نخست محسوب می‌شود. این‌که می‌بینیم، با وجود محدودیت اخبار، چنین تکریم بزرگی از طرف امام معصوم(ع) خطاب به این بانوی بزرگوار صورت می‌گیرد و او از معدود بانوان اهل‌بیت(ع) است که درباره‌اش زیارت‎نامه‌ای از طرف معصومین(ع) وارد شده، بیانگر جایگاه، فضیلت و توانمندی‌های ویژه فکری و اعتقادی حضرت معصومه(س) است.

 

همان‌طور که فرمودید، بخشی از این مسئله وابسته به پایگاه اجتماعی اهل‌بیت(ع) است؛ دراین‎باره هم توضیحاتی ارائه کنید.

البته چنین است؛ اتفاقاً یکی از مسائلی که هم در دوره اموی و هم در دوره عباسی، باعث نگرانی حاکمان غاصب می‌شد، همین پایگاه اجتماعی بسیار قوی بود. محبوبیت و پایگاه اجتماعی قدرتمند اهل‌بیت(ع) در جامعه و اعتباری که در میان مردم داشتند یا به تعبیر جامعه‌شناسان امروز، «سرمایه‌های اجتماعی» غنی آن‌ها، برای دشمنان خطرساز بود. تربیت‎شدگان مکتب اهل‌بیت(ع)، اعم از مرد و زن، از پایگاه اجتماعی فوق‌العاده‌ای برخوردار بودند؛ حضرت زینب(س)، عقیله بنی‌هاشم است، به او برای پاسخ به پرسش‌های دینی و اعتقادی مراجعه می‌شود؛ حتی محدثان بزرگی مانند عبدا... بن عباس نیز، به او مراجعه می‌کنند. حضرت فاطمه معصومه(س) نیز، چنین موقعیتی دارد. جایگاه علمی، حیثیت و آبروی دینی برای زنان و مردان تربیت‎شده در مکتب اهل‌بیت(ع) و به‌ویژه وابستگان نسبی به آن‌ها، پایگاه اجتماعی ایجاد می‌کند و حضرت فاطمه معصومه(س)، این جایگاه را در حد کمال خود داراست؛ همین مسئله حاکمیت عباسی را نگران می‌کند و باعث می‌شود راه را بر کاروان آن بانوی مکرمه ببندند. به طور خلاصه، می‌توانم بگویم که همسران و دختران ائمه اطهار(ع) که حضرت معصومه(س) در زمره برترین و شناخته‌شده‌ترین آن‌هاست، اصحاب درجه اول و بسیار باوفای ائمه اطهار(ع) هستند و در راستای حفظ آموزه‌های اهل‌بیت(ع) و ایجاد ارتباط میان مردم و امام(ع) تلاش‌های فراوانی انجام دادند.

الهه آرانیان - انقلاب اسلامی ایران نقطه‌عطفی در جریان شعر معاصر فارسی بود و شاعران بسیاری به رشد و شکوفایی آن کمک کردند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شعر معاصر ایران حال و هوای دیگری پیدا کرد و چهره انواع قالب‌های شعری از غزل و قصیده گرفته تا شعر نو، رنگ و لعابی تازه به خود دید. یکی از شاعران پیشگامِ شعر انقلاب که نقش مؤثری در جریان این حوزه از شعر فارسی، به‌ویژه در سرود و قصیده داشت، حسین آقا ممتحنی، مشهور به حمید سبزواری و ملقب به پدر شعر انقلاب است. به مناسبت 22 خردادماه، سالروز درگذشت این شاعر بزرگ، با حسین اسرافیلی، شاعر مجموعه شعر «تولد در میدان» و پژوهشگر حوزۀ نقد ادبی که مدت‌ها با مرحوم سبزواری آشنایی و مراوده داشته‌است، درباره شخصیت و منش استاد و ویژگی‌های شعرش گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید. حسین اسرافیلی، یکی از سه شاعری است که در جمع‌آوری مجموعه آثار استاد حمید سبزواری و انتشار آن با عنوان «این بانگ آزادی» مشارکت داشت.

 

با استاد حمید سبزواری چه زمانی و چطور آشنا شدید؟

سال 58 قرار شد یک حوزۀ اندیشه از هنرمندان مسلمان تشکیل شود و تعداد زیادی از افراد دعوت شدند؛ از جمله استاد سبزواری، مشفق کاشانی، محمود حکیمی، طاهره صفارزاده، سید حسن حسینی و... . من اولین‌بار در این جمع با زنده‌یاد سبزواری آشنا شدم. بعدها حوزۀ اندیشه و هنر انقلاب اسلامی زیرمجموعه سازمان تبلیغات اسلامی قرار گرفت و به حوزۀ هنری تغییر نام داد. آقای سبزواری عمدتاً در جلسات پنج‌شنبه‌های حوزه شرکت می‌کرد و از اشعارش لذت می‌بردم.

 

از نظر شما ویژگی بارز شخصیت و منش ایشان چه بود؟

حمید سبزواری ذوب در ولایت و امام(ره) بود و به‎شدت به ایشان و بعدها به رهبری انقلاب ارادت داشت. از نظر من ارادت بسیار عمیق به رهبری، امام(ره) و انقلاب و همچنین باورها و اندیشه‌های امام راحل، از نکات بارز شخصیت استاد سبزواری بود.

 

ویژگی اصلی اشعار حمید سبزواری، چه در سرود و چه در شعر کلاسیک چیست؟

وقتی به مجموعه آثار ایشان نگاه کنید، می‌توانید آن را به عنوان یک روزنویس و یک خاطره‌نویسی از وقایع انقلاب بدانید؛ همه رویدادها از شهادت‌ها و پیروزی‌ها و... در آثار ایشان کاملاً مشخص است و همه را می‌توان در مجموعه اشعار حمید سبزواری رصد کرد و این از مؤلفه‌های مهم آثار این شاعر است. علاوه بر این، استاد در سرود حرف اول را می‌زند و کسی به اندازه ایشان در حوزه سرودهای انقلابی و دفاع مقدس کار نکرده‌است.

 

خود شما با کدام سرود استاد سبزواری خاطره دارید؟

من سرود «همپای جلودار» ایشان را که درباره قدس و فلسطین است، خیلی دوست دارم. این سرود را مرحوم فرج‌ا... سلحشور دکلمه کرد و برای درست خواندنش چند باری پیش من آمد و خیلی حساس بود که آن را درست و اصولی اجرا کند.

 

شما یکی از سه شاعری هستید که در جمع‌آوری و انتشار مجموعه کامل آثار استاد سبزواری به‌نام «این بانگ آزادی» پیش‌قدم شدید. درباره این مجموعه توضیح دهید. 

 چندماه قبل از درگذشت استاد حمید سبزواری، مجموعه بسیج هنرمندان پیشنهادی مبنی بر جمع‌آوریِ بدون اشکال و غلط مجموعه آثار ایشان را داد؛ چون نسخه‌هایی که تا آن زمان منتشر شده بود، غلط‌های چاپی و... داشت و از طرفی ترانه‌ها و سرودهای استاد عموماً به شکل مکتوب منتشر نشده بود. از این رو به همراه آقایان رضا اسماعیلی و مصطفی محدثی خراسانی، مجموعه آثار استاد سبزواری را از دست‌نویس‌ها تا منتشرشده‌ها جمع‌آوری کردیم که در چهار جلد به نام «این بانگ آزادی» در سال 98 منتشر شد. فکر می‌کنم مجموعه بسیار قابل تقدیر و قابل تأملی از کار درآمده باشد. همسر و فرزند بزرگوار استاد خیلی با ما همکاری کردند و آثار ایشان را در اختیار ما قرار دادند و لازم است که از آن‌ها تشکر کنم. پیشنهاد می‌کنم کسانی که می‌خواهند درباره آثار استاد حمید سبزواری مطالعه و تحقیق کنند، به این مجموعه مراجعه کنند.