هرچند که ایرانیان، از مدت‌ها پیش از تشکیل صفویه با سلاح‌های آتشین آشنایی داشتند، اما نخستین‌بار در دوره شاه‌عباس‌یکم، این سلاح‌ها در ایران ساخته و به کار گرفته‌شد. با این‌حال، روند تولید این جنگ‌افزارها و به‌ویژه توپ، پس از دوره طلایی نادرشاه افشار، با کاستی شدید روبه‌رو شد و با آغاز دوره قاجار رو به اضمحلال نهاد. چنان‌که در دوره فتحعلی‌شاه، ارتش ایران از موهبت توپ متحرک چندان برخوردار نبود. ناپلئون بناپارت که قصد برقراری ارتباط با ایران و یافتن راهی به سوی هندوستان را داشت، تعدادی کارشناس اسلحه‌ساز را از باب نشان‌دادن حُسن‌نیت به ایران فرستاد که البته به دلیل تغییر نقشه امپراتور فرانسه، راه به جایی نبردند. یکی از آن‌ها، با نام فابویه، مهندس توپ‌ریزی بود و مدتی در اصفهان به ساختن کارخانه مشغول بود که ناتمام ماند. او در خاطراتش نقل می‌کند که فتحعلی‌شاه آگاهی چندانی از امور نظامی نداشت و اصولاً فایده توپ متحرک را نمی‌دانست. یگانه توپی که برای شاه قاجار عزیز بود و آن را به‌سان معشوق خود دوست می‌داشت، توپی قدیمی بود که یک‌بار شاه با آن نشانه گرفته و دست بر قضا به هدف خورده بود! شاه اصلا اجازه نمی‌داد این توپ را از او دور کنند و آن را خوش‌یُمن و باعث شانس می‌دانست. سعید نفیسی در «تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر»، این قصه را به تفصیل نقل کرده و آورده‌است که «فتحعلی‌شاه با آن توپ نشانه و آن را دَر کرده بود و گلوله‌اش به نشانه خورده بود و از این‌رو، مثل تکه‌ای از یک افسانه رزم شاهانه، به اموال سلطنتی افزوده شده بود!»
 

جواد نوائیان رودسری – روز جمعه، 22 نوامبر سال 1963 (30 آبان 1342)، یک خودروی «کروک» در خیابان اصلی شهر دالاس در ایالت تگزاس آمریکا حرکت می‌کرد؛ سرنشین خودرو، جوان‌ترین رئیس‌جمهور تاریخ ایالات متحده محسوب می‌شد؛ «جان فیتزجرالد کِنِدی»، مشهور به جان.اف.کندی. عقربه‌های ساعت، 12 و 30 دقیقه ظهر را نشان می‌داد. کندی کنار همسرش نشسته بود و برای مردمی که آمده‌بودند او را ببینند، دست تکان می‌داد که ناگهان صدای گلوله‌ همه را شوکه کرد. کندی در میان حلقه مأموران امنیتی اف.بی.آی، ترور شد. هنوز چندساعتی از وقوع ترور نگذشته بود که پلیس اعلام کرد ضارب را بازداشت کرده‌است؛ مردی به نام «لی هاروی اُسوالد». 48 ساعت بعد از مرگ کندی، اسوالد هم، در حالی که در حلقه امنیتی مأموران اف.بی.آی قرار داشت، هدف گلوله «جک روبی» قرار گرفت و کشته شد. پرونده ترور کندی آن‌قدر پیچیده بود که نمی‌شد آن را جمع کرد. کمیته‌ای به ریاست قاضی «ارل وارن» تشکیل شد تا مسئله را پیگیری کند؛ اما نتیجه اعلام‌شده غیر قابل‌قبول بود: اسوالد در ترور کندی تنها بوده و همکاری نداشته‌‌است! با گذشت 57 سال از ترور کندی، هنوز 70 درصد مردم آمریکا معتقدند که اسوالد قاتل او نبوده‌است! در سال 2017، بخشی از اسناد پرونده ترور کندی، منتشر شد؛ اما به جای این‌که ابهام‌زدایی کند، ابهام‌زایی کرد!
الیور استون وارد می‌شود!
رمز و راز پرونده جان‌.اف.کندی، آن‌قدر جذابیت سینمایی داشت که الیور استون، کارگردان نام‌آشنا و منتقد آمریکایی را برای ساختن فیلمی در این‌باره مجاب کند. در سال 1991(1370 خورشیدی)، استون فیلمنامه خود را از زاویه‌ای متفاوت به رشته‌تحریر درآورد؛ قبل و بعد از الیور استون، کارگردان‌های دیگری هم به دنبال سوژه‌یابی در پرونده قتل کندی بودند، اما هیچ‌کدام نتوانستند زاویه‌ای را که او درنظر می‌گرفت، تصور کنند یا شاید اجازه نداشتند! استون روایت قتل کندی را از نگاه یک دادستان ایالتی ساخت؛ «جیم گریسون» که نقش او را در فیلم «جی.اف.کی»، «کوین کاستنر» با استادی‌تمام ایفا کرد. روایت خیره‌کننده فیلم و استادی استون در بازآفرینی صحنه‌ها، اثر او را برنده جایزه اسکار سال 1991 کرد. گریسون که فیلم استون روایت تلاش‌های اوست، مانند همه مردم آمریکا، در درست‌بودن گزارش 889 صفحه‌ای کمیته وارن تردید داشت. او می‌دانست که اسوالد نمی‌تواند به‌تنهایی قاتل کندی باشد. تلاش‌های او منجر به یافتن رابطه‌ای میان ضارب معرفی‌شده با «کلی شاو»، مدیر یک شرکت بازرگانی بین‌المللی فعال در نیواورلئان شد؛ چیزی که در فیلم استون به خوبی نمایش داده می‌شود؛ اما درست زمانی که گریسون می‌خواست یک پله در تحقیقات بالاتر برود و رابطان شاو را بشناسد، با دخالت اف‌.بی.آی و دولت فدرال، پرونده مختومه اعلام شد. روایت استون از قتل کندی این فضا را در ذهن ایجاد می‌کند که گروهی از داخل مجموعه سیاستمداران آمریکایی، به دلایلی، درپی حذف کندی بوده‌اند و این همان دیدگاهی است که بعدها و با انتشار بخشی از اسناد ترور در سال 2017، تقویت شد.
اسرار مگویی که در «جی.اف.کی» فاش شد
استون در فیلم خود برخی اسرار ترور را فاش کرد که دست‌کم تا 26 سال بعد، مدرکی برای اثبات آن‌ها وجود نداشت؛ مهم‌ترین راز فاش‌شده، ترور ضارب، آن هم 48 ساعت بعد از قتل کندی بود. استون در فیلم نشان می‌دهد که جک روبی با حمایت ضمنی مأموران اف.بی.آی از حلقه حفاظتی اسوالد می‌گذرد و او را می‌کُشد. جالب این‌جاست که اسناد منتشرشده سیا، نشان می‌دهند که مأموران سازمان اطلاعات و امنیت آمریکا، کاملاً از خطر ترور اسوالد که در واقع سرپوش گذاشتن کامل بر حقیقت قتل کندی بود، آگاهی داشتند. یکی از اسناد جنجالی انتشاریافته که روایت استون در «جی.اف.کی» را تأیید می‌کند، نوشته‌ای از «جی.ادگار.هوور» رئیس‌وقت اف.بی.آی است؛ او روز بعد از ترور اسوالد می‌نویسد: «چیز دیگری درباره اسوالد باقی نمی‌ماند، به غیر از این‌که او مرده[!] دیشب ما(اف‌.بی‌.آی) تلفنی دریافت کردیم که یک نفر به دفتر ما در دالاس زنگ زده بود و در کمال‌آرامش گفته بود که او عضو کمیته‌ای است که مصمم شده اسوالد را به قتل برساند. ما هم به رئیس پلیس [دالاس] خبر دادیم و او به ما اطمینان داد که از اسوالد به خوبی حفاظت خواهد شد. امروز صبح دوباره به رئیس پلیس زنگ زدیم و هشدار دادیم که قضیه کشتن اسوالد جدی است و او هم دوباره تاکید کرد که تور حفاظتی خوبی برای او تدارک دیده شده است. هر چند، حالا معلوم شد که چنین نبوده است[!]»
توپ سوراخ در زمین کمونیست‌ها!
موضوع دیگری که در فیلم استون موردتوجه قرار گرفته‌است و امروز می‌دانیم که این توجه، چندان دور از ذهن و اشتباه هم نیست، گرایش‌های مارکسیستی اسوالد است. ظاهراً او به مسکو سفر کرده‌بود و حتی به دنبال تابعیت روسی رفت؛ جالب است که در تمام گزارش‌های سیا و اف.بی.آی، مأموران اطلاعاتی از قصد و رفتار اسوالد باخبر هستند. استون در فیلم خود به صراحت در این باره حرف می‌زند که انتخاب اسوالد با توجه به گرایش‌های مارکسیستی وی، هوشمندانه صورت گرفت تا بعدها توپ را به زمین شوروی یا کوبا بیندازند؛ در واقع استون این کار را یک فریب اطلاعاتی می‌داند؛ موضوعی که اسناد انتشاریافته سال 2017 آن را تأیید می‌کند؛ طبق گزارش‌های موجود در این اسناد، شوروی خود را از ترور کندی متضرر می‌دانست و از این واهمه داشت که جنگ اتمی با آمریکا آغاز شود. روس‌ها معتقد بودند جانشین کندی، به احتمال زیاد، انعطاف چندانی در برابر قضیه مصالحه ندارد. به این ترتیب، استون بیش از دودهه قبل از انتشار اسناد، واقعیت‌های انکارناپذیری را درباره ترور کندی، فراروی مخاطبان خود قرار داد. این واقعیت‌ها، جنجال خبری بزرگی به راه انداختند، اما این جنجال، خیلی زود در هیاهوی خبری رسانه‌های رنگارنگ آمریکا، محو شد و از یاد رفت.
 

شاید باورکردنش سخت باشد که یک سرباز، در خط‌مقدم دو جنگ بزرگ جهانی و ده‌ها نبرد خونبار دیگر حضور داشته‌باشد و جان سالم به در ببرد؛ اما «آدرین کارتون دِ وارت» چنین سربازی بود؛ یک بلژیکی عضو ارتش انگلیس که افزون بر جنگ معروف بوئرها در آفریقای جنوبی، در جنگ‌جهانی‌اول و دوم هم جنگید و به‌رغم زخم‌های کاری، از آن‌ها جان به‌دربرد. وارت حتی پس از زخمی‌شدن در یکی از جنگ‌ها، ناچار شد خودش دو انگشتش را قطع کند! این سرباز سمج که بعدها به دلیل همین سماجت، درجه سرتیپی گرفت، در جنگ‌جهانی‌دوم، پس از اصابت گلوله به هواپیمای حامل وی و همرزمانش، به دریای مدیترانه سقوط کرد، اما با شنا خودش را به سواحل ایتالیا رساند و اسیر سربازان موسولینی شد. وارت بعد از آزادی، به عنوان سفیر چرچیل به شرق دور رفت. آدرین دِ وارت که در سال 1880 در بروکسل به دنیا آمده بود، در سال 1963، در 83 سالگی و در ایرلند درگذشت.
 

چندی پیش در همین ستون، به بررسی تاریخ اغذیه در دوره صفویه پرداختیم. امروز قصد داریم درباره منابع شناخت نظام غذایی در دوره قاجاریه صحبت کنیم. کتاب «جامع الصنایع» یا «خورا‌ک‌های ایرانی»، نوشته نادرمیرزا که خود از دودمان قاجار بود، از جمله منابعی است که می‌تواند در این زمینه مورد استفاده قرار گیرد؛ هر چند که بیشتر اطعمه و اشربه مندرج در آن، مربوط به دربار است و غذاهای شاهانه. جالب است بدانید که نادرمیرزا این کتاب را با کمک همسرش و با استفاده از گفت‌وگوهای چندساله با او نوشت؛ یعنی این نادرمیرزا بود که برای نخستین‌بار «کتاب مستطاب آشپزی» اولیه را قلمی‌کرد و احتمالاً بعدها، مرحوم نجف دریابندری و همسرش زنده‌یاد فهیمه راستکار در نگارش کتاب مشهورشان، نیم‌نگاهی به فعالیت نادرمیرزا و همسرش هم داشته‌اند. واقعیت این است که باید کتاب «خوراک‌های ایرانی» را نخستین‌کار مشترک فرهنگی یک آقا و خانم ایرانی بدانیم.

شنبه، 11 ربیع‌الثانی 1306 * - صبح زود برخاستیم. همه حرم رفته‌بودند. کسالت خیال داشتیم. رفتیم حمام، حاجی حیدر آمد به خدمت؛ خیلی سرد بود، زود آمدیم بیرون. گفتیم کالسکه آمد. می‌خواستیم برویم به سرخه‌حصار. راه از بس شلوغ است آدم خسته می‌شود. حاجی محمدحسن [امین‌الضرب] آمد به حضور کنار کالسکه. خیلی حرف زد. حوصله نداشتیم. جواب ندادیم. راندیم تا سرخه‌حصار برای ناهار. افتادیم به ناهار. گفتیم شاید غذا خوب باشد، کسالت خیالمان رفع شود. اما آشپز پدرسوخته غذا را بی‌مزه کرده بود. اشتهایمان را از دست دادیم؛ اضافه شد بر کسالت خیال. گفتیم برگردیم شهر. حالمان خیلی خراب بود. رفتیم پیش بلقیس؛ باغ باصفایی دارد. همه آمده بودند؛ وزیر خارجه، امین‌الدوله، مخبرالدوله و... زیادی حرف زدند و حالمان بدتر شد. باغ باصفا بود ولی اثری نداشت. گفتیم تدارک ببینند فردا برویم جاجرود شاید این کسالت خیال و مزاج رفع شود.
*25 آذر 1267