رود نیل برای مصریان باستان مقدس بود؛ عامل و باعث حاصلخیزی در سرزمینی باستانی که روزگاری بر جهان متمدن سروری می‌کرد. اما نام این رودخانه بزرگ و مشهور، برای ناپلئون بناپارت خوش‌یُمن نبود؛ سحرگاه روز اول آگوست سال 1798 نیروی دریایی انگلیس به فرماندهی هوریشیو نلسون در خلیج «ابوقیر»، جایی در محل اتصال رود نیل به دریای مدیترانه، در برابر نیروی دریایی فرانسه صف‌آرایی کرد. فرانسوی‌ها، پیش از آن مصر را که در کنترل امپراتوری عثمانی بود، تصرف کرده بودند. تصرف مصر، نخستین گام برای بلندپروازی‌های آسیایی ناپلئون بناپارت بود. او می‌خواست با طرح یک نقشه دقیق و با استفاده از راه آبی دریای سرخ، خود را به هند برساند و مهم‌ترین مستعمره بریتانیا را تهدید کند. فرانسوی‌ها در روز اول آگوست، ناوگانی مجهز به میدان آوردند؛ 13 ناو جنگی و چهار ناوچه؛ در مقابل انگلیسی‌ها هم دست خالی نبودند؛ 13 ناو جنگی و دو کشتی تدارکاتی داشته‌های آن‌ها را تشکیل می‌داد. در چنین وضعی، بُرد با طرفی است که تجربه نبردهای دریایی بیشتری داشته‌باشد و انگلیسی‌ها دارای این تجربه بودند. نبرد دریایی «نیل»، سه روز به طول انجامید و در شامگاه روز سوم آگوست با شکست کامل فرانسه پایان یافت. 9 کشتی فرانسوی توسط انگلیسی‌ها به غنیمت گرفته شد و حدود پنج‌هزار نفر از نیروهای ناپلئون از بین رفتند؛ در مقابل، تلفات انگلیسی‌ها فقط 218 نفر بود! این شکست تمام معادلات ذهنی ناپلئون را به هم ریخت و رؤیاهای دریایی او را در رود نیل، غرق کرد. به این ترتیب، او به دنبال یافتن راهی زمینی برای رسیدن به شرق رفت؛ نخست مسیر ایران را آزمود؛ ژنرال گاردان را به ایران فرستاد و با فتحعلی‌شاه قرارداد فین‌کنشتاین را امضا کرد؛ اما وقتی طرح عبور از ایران برای رسیدن به هند را غیرقابل اجرا دید، به سراغ روسیه رفت تا با اشغال این کشور، راهی به سمت شرق باز کند. اما هر دو نقشه، نقش بر آب شد؛ گویی رؤیای رسیدن به شرق از طریق زمینی هم، در همان نبرد نیل، در رودخانه باستانی مصر دفن شده بود؛ ناپلئون هیچ‌گاه نتوانست به رؤیای شرقی خود جامه عمل بپوشاند.

 

پنج‌شنبه، 2 ربیع‌الثانی 1306 * - صبح اذان نگفته از خواب برخاستیم برای رفتن چند شبه به جاجرود. باران شدید می‌آمد. اول خواستیم امروز نرویم؛ باز گفتیم اگر امروز نرویم، شاید فردا هم باران بیاید و دیر می‌شود. آمدیم در باغ یک دور گردش کردیم. سه ساعت و نیم از دسته رفته بود که آمدیم از درِ اندرون [داخل]. کالسکه ما حاضر بود؛ سوار شدیم و راندیم تا رسیدیم به دروازه دوشان‌تپه. اول که سوار شدیم هیچ کس با ما نبود، مگر عبدالقادرخان که توی این گِل، دمِ کالسکه می‌آمد و خودش را تنها دیده بود و هِی عرض‌های بی‌خود می‌کرد. چرند می‌گفت و هی می‌گفت به غیر از من کسی این‌جا نیست[!] ما از بس از دست باران حوصله نداشتیم، سرمان را تکان می‌دادیم و حرف نمی‌زدیم تا رسیدیم دم دروازه. مردک را مرخص کردیم؛ کلافه شدیم از بس حرف چرند شنیدیم.

 *16 آذر 1267
 

نادرشاه مانند دیگر سلاطین مقتدر تاریخ ایران، ارتش را به عنوان تکیه‌گاه اصلی خود برای حفظ اقتدار در نظر می‌گرفت؛ اما برای کنترل حکام ولایات، استفاده از نیروهای نظامی، البته به صورت آشکار، چندان معقول و کارآمد نبود. به همین دلیل، نادرشاه گروهی را تحت عنوان «هم‌کلام» برگزید که وظیفه آن‌ها، گزارش عملکرد حکام و جمع‌آوری اطلاعاتی بود که نادر درباره ارزیابی حاکمان منصوب خود مطالبه می‌کرد.  اما نادر برای نظارت بر «هم‌کلام‌ها»، فکری نیندیشیده بود و این را باید پاشنه‌آشیل ساختار اطلاعاتی وی بدانیم. به هر حال، مأموران ارشد اطلاعاتی شاه افشار، سعی می‌کردند وظیفه خود را به‌طور دقیق انجام دهند؛ نه از این بابت که دوست نداشتند رشوه بگیرند؛ بلکه از آن‌رو که از نادرشاه وحشت داشتند و از قساوت وی در کشتن خائنان، کاملاً آگاه بودند. به همین دلیل، شیوه استفاده از «هم‌کلام» پس از کشته‌شدن نادر، از سوی فرمانروایان بعدی دنبال نشد.
 

جواد نوائیان رودسری – ظاهراً پرتغالی‌ها، پس از آغاز دست‌اندازی در خلیج‌فارس، از سال 913 هـ.ق(886 خورشیدی)، توتون و تنباکو را وارد ایران کرده‌بودند و در نیمه‌نخست قرن دهم هجری قمری، استفاده از دخانیات در ایران رایج شد؛ به طوری که هنگام به قدرت رسیدن شاه‌عباس یکم، استعمال دود توتون و تنباکو، به یک عادت همگانی تبدیل شده و حتی جای خود را در هنر و نقاشی هم باز کرده‌بود. در این زمان، هنوز مضرات استعمال دود توتون و تنباکو بر جوامع بشری معلوم نبود و به همین دلیل، برای استفاده از آن رغبت عمومی وجود داشت. چنان‌که مشهور است، نخستین انجمن‌های مبارزه با دخانیات دنیا، اواخر قرن 19 میلادی در اروپا پدید آمد؛ اما مطالعه تاریخ، این شهرت را زیر سوال می‌برد و تشکیل چنین جمعیت‌هایی را، اولاً در ایران و ثانیاً، در دوره شاه‌عباس اول و حوالی سال 1000 هـ.ش نشان می‌دهد. در این نوشتار قصد داریم به این موضوع بپردازیم و پرده از یک راز مهم تاریخی برداریم.
ماجرای پِهِن اسب در قلیان درباریان!
با وجود آن‌که استعمال دود توتون و تنباکو، به صورت چُپُق و قلیان، در دوره شاه‌عباس به‌شدت رواج داشت، اما او از دخانیات بیزار بود و جز در موارد خاص، نمی‌توانست بوی زننده آن را تحمل کند. موارد خاص هم زمانی پیش می‌آمد که سفیر یکی از کشورهای دوست، مانند هندوستان، وارد ایران می‌شد و البته سخت به دخانیات اعتیاد داشت. شاه‌عباس در این موارد سخنی نمی‌گفت، اما با بهانه‌های مختلف مجلس را ترک می‌کرد تا در معرض دود قرار نگیرد. او بارها سعی کرد درباریانش را هم از کشیدن قلیان و چُپُق منصرف کند، اما این کار شدنی نبود و شاه صفوی هم نمی‌خواست خیلی سخت بگیرد؛ تا این‌که یک‌بار کاسه صبرش لبریز شد و کاری کرد، کارستان! شاردن، جهانگرد و گوهرشناس معروف فرانسوی در سفرنامه‌اش به این اقدام شاه‌عباس اشاره می‌کند. او می‌نویسد که شاه دستور داد درباریان را دعوت و برای آن‌ها قلیان چاق کنند؛ اما به جای توتون و تنباکو، در سر قلیان، «پِهِن اسب» بریزند! درباریان از روی رغبت یا وحشت، بدون آن‌که بدانند دود چه چیزی را داخل ریه می‌فرستند، «پِهِن اسب» را کشیدند و هنگامی که شاه از آن‌ها درباره کیفیت تنباکو و قلیان پرسید، همه زبان به مدح و ستایش آن تنباکوی «پِهِن‌نشان» گشودند! شاه‌عباس، قورچی‌باشی را که یکی از حاضران در مجلس قلیان‌کشی بود، فرا خواند و به وی گفت: «میل دارم عقیده خود را درباره این تنباکو، بدون تعارف بگویی!» قورچی‌باشی پاسخ داد: «به سر مبارک قسم که از هزار گُل خوشبوتر است!» شاه‌عباس چهره درهم کشید و گفت: «مرده‌شوی چیزی را ببرد که نمی‌توان بوی آن را از پِهِن تشخیص داد!»
شدت عمل علیه استعمال دخانیات
شاه مدتی را به این منوال، به صورت «کج دار و مریز»، در برابر علاقه‌مندان به توتون و تنباکو رفتار کرد؛ اما طبق گزارش «آدام اولئاریوس»، سیاح آلمانی، پس از پیروزی ایران بر عثمانی در سال 1027، اتفاقی افتاد که دیگ غضب شاه‌عباس را به جوش آورد. او که از پیروزی بسیار خرسند بود، دستور داد مواجب یک‌ساله قشون را یک‌جا پرداخت کنند؛ اما خبر رسید که سربازان به جای خرج مواجب در امور معیشتی و زندگی خود، به خرید تنباکو روی‌آورده‌اند و بوی دود، تمام اردو را برداشته است! شاه که از این مسئله بسیار عصبانی بود، گروهی را گرد آورد و آن‌ها را مسئول اجرای ممنوعیت استعمال توتون و تنباکو در اردو کرد؛ این نخستین بار در تاریخ بود که گروهی برای انجام این امر خطیر تشکیل می‌شد. شاه‌ دستور داد هر کس در اردوی شاهی از دخانیات استفاده کند، لب و بینی‌اش بریده شود. او ورود توتون و تنباکو به اردو را هم ممنوع کرد و حتی، بازرگانی را که به بهانه ندانستن حکم شاه‌عباس، توتون و تنباکو وارد اردو کرده بود، با اجناسش به آتش کشید و سوزاند! افزون بر این‌ها، واردات توتون و تنباکو، تا زمان مرگ شاه‌عباس، ممنوع شد و متخلفان به اشد مجازات می‌رسیدند؛ اما چه حاصل که بعد از درگذشت شاه مقتدر صفوی، دوباره آفت دخانیات به جان ایرانیان افتاد و ماندگار شد!
 

دوره ساسانی، عصر شکل‌گرفتن ساختارهایی در نظام اداری ایران بود که به مرکزیت قدرت در دستان شاه انجامید. فرمانروایان ساسانی یگانه قدرت کشور محسوب می‌شدند و مانند دوره اشکانی که بر مبنای حکومت ملوک‌الطوایفی اداره می‌شد، کمتر شاهد گردن‌فرازی حکام محلی بودند. با این حال، آن‌چه به نظر می‌رسید با واقعیت‌هایی که در دربار می‌گذشت همخوانی نداشت. موبدان، روحانیون زرتشتی که اردشیر بابکان نیز از طبقه آن‌ها محسوب می‌شد، در بیشتر امور دربار و به‌خصوص تصمیماتی که باید برای امور داخلی کشور گرفته می‌شد، دخالت مستقیم داشتند. از دوره اردشیر بابکان، نخستین فرمانروای ساسانی، چهره‌ای مرموز در میان موبدان برجسته دربار ظاهر شد که تا هنگام سلطنت «نرسه»، هفتمین شاه ساسانی، چهره تاثیرگذار و شاید، حاکم بدون تاج و تخت ایران بود؛ «کرتیر» یا «کَردیر»، موبد متعصب و سرسختی بود که از حدود سال 230 تا 300 میلادی، حدود 70 سال، مانند شبحی در دربار ساسانیان فعال بود و تقریباً پشت هر جریان سیاسی قدرتمندی حضور داشت. کرتیر را همان کسی می‌دانند که دین زرتشتی را در ایران رسمیت بخشید. او یکی از معدود افراد قدرتمند دوره ساسانی است که به غیر از شاه، عکسش زینت‌بخش کتیبه‌های این دوره تاریخی شده است. کرتیر که طبق نوشته‌های کتیبه‌اش، مدعی دیدن جهان مینوی یا عالم بالا بود، دست‌کم چهار کتیبه اختصاصی از خود به جا گذاشت؛ کتیبه‌های «سرمشهد»، «نقش رستم»، «کعبه زرتشت» و «نقش رجب». او همان کسی است که فرمان به قتل مانی داد و آیین وی را بدعتی آشکار خواند. نفوذ وی در دربار ساسانی، نامش را در کتیبه‌ها و اسناد جاودانه کرد.