رودسری – هنر در سرزمین ایران، قدمتی به اندازه تاریخ چند هزارساله آن دارد. فرهنگ هنرپرور ایرانی، هنرمندان ناشناس و شناخته‌شده فراوانی را به جهان هدیه کرده‌است. دو روز قبل، یکی از ستارگان این عرصه، دارفانی را وداع گفت. استاد فریدون صدیقی، مجسمه‌ساز و هنرمند نامدار ایرانی، در 83 سالگی درگذشت. شادروان صدیقی، یادگارهای زیبا و تأثیرگذاری از خود باقی گذاشته که مجموعه مجسمه‌های اطراف مقبره فردوسی، فقط نمونه‌ای از آن‌هاست. فریدون صدیقی از خانواده‌ای هنرمند برخاست؛ پدرش، استاد ابوالحسن‌خان صدیقی، از برجسته‌ترین هنرمندان و مجسمه‌سازان جهان در یک قرن اخیر است؛ هم او که آثاری مانند مجسمه برنزی نادرشاه در مجموعه باغ نادری یا تندیس مرمرین فردوسی در باغ آرامگاه وی را با دست هنرمند خود پدید آورد. تردید نباید داشت که امثال استاد فریدون صدیقی و پدرش، با واسطه و بی‌واسطه، پرورش‌یافتگان مکتب «مدرسه صنایع مستظرفه» هستند؛ همان مدرسه‌ای که کمال‌الملک، اجلّ هنرمندان نامی ایران در دو قرن اخیر، آن را با خون دل بنیان نهاد و به تربیت نسل جدیدی از جوانان هنرمند همت گماشت که یکی از آن‌ها، ابوالحسن‌خان صدیقی بود. بنابراین باید زنده‌یاد فریدون صدیقی را یکی از حلقه‌های زنجیره‌ای بدانیم که با کمال‌الملک آغاز شد و در پرتو فرهنگ اصیل ایرانی، همچنان می‌بالد و ثمرات درخشان خود را به بشریت تقدیم می‌کند. روانش شاد باد.

 

جواد نوائیان رودسری – شاه عباس‌یکم را باید مقتدرترین پادشاه دودمان صفوی بدانیم. هرچند که دوران حکومت طولانی شاه‌تهماسب‌یکم، جد شاه‌عباس، تثبیت حکومت صفویان را تضمین کرد، اما بروز اغتشاشات و شورش‌های گسترده در زمان محمدخدابنده، پدر شاه‌عباس که پس از ساقط شدن حکومت سراسر خونریزی شاه اسماعیل دوم اتفاق افتاد، شرایط را هنگام بر تخت نشستن شاه جوان صفوی، بسیار بغرنج کرده‌بود. شاید جالب باشد که بدانید شاه عباس‌یکم، در زمان حیات پدرش به سلطنت رسید و در واقع، پدر را از قدرت کنار زد؛ اما به‌واقع او در این جابه‌جایی نقشی نداشت و این سران قزلباش بودند که در آن بحبوحه و هرج و مرج، برای به‌‌دست آوردن قدرت و کنار زدن رقبا، با هم در ستیز بودند و در این بین، شاهزادگانی مانند عباس‌میرزا که امارت هرات را برعهده داشت، مهره‌ای در صفحه شطرنج دیگران به حساب می‌آمدند.
مقدمات فرمانروایی
در این هنگام، مرشدقلی‌خان استاجلو، حاکم باخرز و خواف، می‌کوشید تا با استفاده از موقعیت به دست آمده، ولیعهد سلطان محمد خدابنده را به سلطنت برساند و از این آب گِل‌آلود برای خودش ماهی بگیرد. کار به جایی رسید که مرشدقلی‌خان به نمایندگی از ولیعهد، عباس‌میرزا(شاه‌عباس‌یکم)، فرماندهی لشکرکشی مقابل ارتش سلطان‌محمدخدابنده را برعهده گرفت و در نبردهایی که طی سال‌های 995 تا 996 هـ.ق در خراسان انجام شد، نیشابور، قلعه تربت و مشهد به تصرف مرشدقلی‌خان درآمد. این پیروزی‌ها، مقدمه‌ای برای اجرایی کردن نقشه حاکم باخرز و خواف بود. هر چند او نمی‌توانست در آن زمان بر تمام ایران مستولی شود و قدرت خود را تثبیت کند، اما این‌که ولیعهد صفوی در اختیار او بود، امتیازی بزرگ محسوب می‌شد و سردار سیّاس قزلباش، نمی‌توانست از کنار آن به سادگی بگذرد. این بود که تصمیم گرفت هر چه زودتر مراسم آغاز فرمانروایی ولیعهد را برگزار کند و این موضوع، در شرایطی که هنوز شاه پیشین در قید حیات بود، کمی عجیب به نظر می‌رسید؛اما سلطان محمد خدابنده که تقریباً نابینا و عنان حکمرانی خود را به دست همسرش خیرالنساءبیگم سپرده بود، نمی‌توانست در برابر خودسری‌های سران قزلباش کاری از پیش ببرد.
مراسمی در دامنه کوهسنگی
مرشدقلی‌خان، پس از کشمکش‌های فراوان، سرانجام در دهم ذی‌القعده سال 996 (مطابق با 9 مهرماه 967)، همزمان با ایام ولادت امام رضا(ع)، عباس‌میرزا را به مشهد آورد و پس از انجام زیارت، وی را کنار کوهسنگی که مشرف بر شهر مشهد بود، برد و مراسم اعلام سلطنت وی را برگزار کرد. البته در این مراسم، بسیاری از نامداران و اعیان خاندان صفوی حضور نداشتند، اما این کمبود نتوانست مانع از ضرب سکه به نام شاه جدید شود. عباس‌میرزا که اینک با عنوان شاه‌عباس شناخته می‌شد، در این زمان تنها 17 سال داشت و همین صغر سن، دست مرشدقلی‌خان را برای دخالت در امور بازمی‌گذاشت. طبق روایت نصرا... فلسفی در کتاب «زندگانی شاه‌عباس»، او بلافاصله پس از انجام مراسم آغاز فرمانروایی، به عنوان «وکیل دیوان عالی» یا «نایب دربار» منصوب شد که مهم‌ترین مقام پس از شاه بود و می‌توانست در تمام امور کشور دخالت کند. با این حال، مرشدقلی‌خان نمی‌دانست که این جوان بی‌تجربه، مدتی بعد توانمندی خود را در سیاست‌ورزی و نظامی‌گری آشکار خواهد کرد و دمار از روزگار وی بر خواهد آورد.
فرجام سردار جاه‌طلب
حدود یک سال پس از آغاز فرمانروایی شاه‌عباس در کوهسنگی مشهد، مرشدقلی‌خان توانست بر علی‌قلی‌خان شاملو، حاکم هرات، غلبه کند و او را به قتل برساند. مرگ علی‌قلی‌خان که نزد شاه‌عباس عزیز بود، بر وی گران آمد و او را مصمم به کشتن مرشد‌قلی‌خان کرد. «وکیل دیوان عالی» که متوجه این موضوع شده‌بود، تصمیم گرفت همان‌طور که شاه‌عباس را آورده‌است، او را ببرد و تخت را به شاهزاده دیگر صفوی، یعنی ابوطالب‌میرزا که همراه با پدرش به تبعید فرستاده شده‌بود، بسپارد. اما شاه‌عباس که از نقشه مرشدقلی‌خان آگاه شده بود، تعدادی از مخالفان سرسخت او مانند «امت بیگ»، «کوشک‌اوغلی استاجلو» و «حسن بیگ چاوشلو» را برای کشتن وی اجیر کرد. آن‌ها هم، هنگام یک لشکرکشی، زمانی که سپاه در نزدیکی شهر «بسطام» اتراق کرده‌بود، به خیمه مرشدقلی‌خان ریختند و او را به طرز فجیعی به قتل رساندند. به این ترتیب، دوران فرمانروایی مستقل شاه‌عباس یکم، آغاز شد.
 

 کوه دماوند و قله رفیع آن، از دیرباز نزد ایرانیان مقدس بوده‌است. غربی‌ها دماوند را برای مردم ایران، مصداق کوه «اُلمپ» برای مردم یونان می‌دانند. اروپایی‌ها مدعی هستند که نخستین‌بار یک انگلیسی به نام «تیلور تامسون» در سال 1216 خورشیدی، سال سوم سلطنت محمدشاه قاجار، به قله دماوند صعود کرد و یک شب در قله ماند. البته غربی‌ها عادت دارند که همه کارهای دنیا را به نام خودشان ثبت کنند و گویا ما هم قبول کرده‌ایم که همیشه این گزافه‌گویی‌ها را باور کنیم! اما واقعیت آن است که نخستین فاتحان قله دماوند، نه غربی‌ها، بلکه اجداد پرافتخار ما بودند. این را می‌توان از گزارش‌هایی که سفرنامه‌نویسان مشهوری مانند ناصرخسرو در آثار خود آورده‌اند، دریافت. آن‌ها طبق گزارش اهالی منطقه، می‌نویسند که بر فراز قله دماوند، دریاچه‌ای کوچک قرار دارد و در دامنه‌های تند و شیبدار آن، چشمه‌های گوگردی به چشم می‌خورد. برخی از جهانگردان مسلمان، مانند «ابودلف یَنْبُعی» که حدود قرن چهارم هجری به ایران سفر کرده، حتی پا را از این هم فراتر گذاشته و سه چهارم مسیر قله را هم شخصاً پیموده است. «ابودلف» گزارش نسبتاً مبسوطی درباره طبیعت دماوند و به ویژه معادن گوگرد آن در سفرنامه خود نقل می‌کند. اما در دوره حاضر، نخستین صعود مستند ایرانیان به قله دماوند، در سال 1236 خورشیدی و با سرپرستی محمدصادق‌خان قاجار انجام گرفت. وی در این صعود، ارتفاع دماوند را شش هزار و 613 زرع، معادل شش هزار و 877 متر برآورد کرد که البته با مقدار واقعی ارتفاع قله، یعنی پنج هزار و 670 متر، تفاوت زیادی دارد.
 

«دوشنبه، 7 ربیع‌الاول 1306 * - امروز سوار نشدیم. ناهار را منزل خوردیم. صبح برخاسته رخت پوشیدیم. امروز به ما روی هم رفته، خوش نگذشت. احوالم الحمدلله تعالی خیلی خوب است. کسالت‌ها به کلی رفع شده؛ الحمدلله حالتم خیلی خوب است. رفتیم بیرون، فوج نهاوند که باید بروند خراسان، آمده بودند زیر کوه صف کشیده بودند. فوج خوبی بودند. همه اسبابشان حاضر است. می‌روند خراسان. سرهنگشان حسین‌خان نهاوندی است. این حسین‌خان سبیل‌هایش یک جوری است! آدم غریبی به‌نظر می‌رسد. اصلا از وضع سبیلش خوشمان نیامد. قدری صحبت کردیم. فوج مشق کردند و راهی شدند. بعد از ناهار نشستیم و با امین‌السلطان و امین‌الملک کاغذ زیادی خواندیم. امین‌السلطان رفت به شهر. باز امین‌الملک نشست، خیلی کاغذ خواند. تا دو ساعت به غروب مانده طول کشید. خیلی کسالت و خستگی آورد. خلاصه بعد از کاغذخوانی، چای و عصرانه خوردیم و خیلی گردش کردیم. هوا ابر شده بود. طرف قزوین قدری باز بود. قدری هم بارید. باد شدیدی می‌آمد. شب هم باد می‌آمد. شام را اندرون خوردیم و خوانندگی هم مقرر است. در کل روز خوبی نبود، اما حالمان الحمدلله خیلی خوب بود.»
*21 آبان 1267
روزنامه خاطرات ناصرالدین‌شاه؛ تصحیح و ویرایش: دکتر عبدالحسین نوایی و دکتر الهام ملک‌زاده؛ سازمان اسناد کتابخانه ملی؛ 1390؛ صص 101 و 102
 

سارا پوراحمدی – همان‌طور که در صفحه تاریخ چند روز قبل یادآور شدیم، پس از شکست ساسانیان از اعراب مسلمان، پیروز فرزند یزدگرد سوم، به چین رفت و سپاهی از امپراتور این کشور گرفت. بد نیست بدانید که طبق برخی شواهد در منابع کهن غیرایرانی، پای برخی از شاهزادگان ساسانی به مناطقی خیلی دورتر از چین هم باز شد و تعدادی از آن‌ها، خودشان را به ژاپن رساندند. به نوشتۀ یکی از قدیمی‌ترین سالنامه‌های ژاپنی، به نام «نیهُن شُکی» که نوشتن آن در سال 720 میلادی تمام شده،  در سال 654  «دارای»، شاه تخارستان با همراهانش و یک شاهدخت، از راه دریا به استان فیموکای ژاپن رفته است. در شرح گزارش حضور وی در دربار ملکه سایِمی، این شاهدخت را همسر «دارای» خوانده‌اند. این ایرانی، همسر خود را به نشانۀ سپاس‌گزاری در دربار ژاپن به خدمت گمارد و خودش، به همراه عده‌ای بازگشت تا به یاری پیروز، فرزند یزدگرد سوم ساسانی بشتابد که قصد داشت اقداماتی در شرق ایران انجام دهد؛ اما این سفر بازگشتی در پی نداشت. شاهدخت که به هنگام سفر «دارای» باردار بود، صاحب دختری شد که نام او را «دارای دخت» نهاد. در کهن‌ترین مجموعۀ شعر ژاپنی که در سوگ امپراتور تِمو نوشته شده است، دو قطعه شعر وجود دارد که به دلیل وجود عناصر زرتشتی، آن‌ها را منسوب به «دارای دخت» یا مادرش می‌دانند.