«ویل دورانت»، نویسنده مشهور کتاب «تاریخ تمدن»، در بخشی از اثر خود، به توصیف ویژگی‌های اخلاق فردی و اجتماعی پیامبر اسلام(ص) پرداخته است. وی می‌نویسد:«زندگی پیامبر بسیار ساده بود. بستر وی تشکی بود که بر زمین گسترده می‌شد. بارها او را می دیدند که پاپوش خود را می‌دوخت یا لباس خود را وصله می‌زد یا آتش روشن می‌کرد یا خانه را جارو می‌زد و بز را می‌دوشید ... با بزرگان خوش‌برخورد، با ضعیفان گشاده رو و در مقابل گردن فرازان و مغروران، پرهیبت بود. از بیماران عیادت می‌کرد ... هرگز به ابهت قدرت تظاهر نمی‌کرد و دوست نداشت که نسبت به او، با تکریم خاص رفتار کنند. دعوت فقیران و بردگان را برای غذا می‌پذیرفت ... با آن‌که از غنایم و منابع دیگر، اموال فراوانی به دست او می‌‌رسید، برای خانواده خود بسیار کم خرج می‌کرد، آن‌چه برای خودش تخصیص می‌داد، از کم هم کمتر بود؛ قسمت اعظم مالی را که به دست می‌آورد، صرف صدقات می‌کرد.» «ویل دورانت» سپس با شگفتی می‌افزاید:« اگر بزرگی را به میزان اثر بزرگ در میان مردم بسنجیم، باید بگوییم که محمد[(ص)] از بزرگ ترین مردان تاریخ است.» با این حال، تنها «دورانت» نیست که در برابر شخصیت الهی نبی مکرم اسلام(ص) سر تعظیم فرو می‌آورد و از آن حضرت، با عنوان «بزرگ ترین مرد تاریخ» یاد می‌کند؛ «گوستاو لوبون»، اندیشمند و خاورشناس مشهور فرانسوی نیز، در کتاب «تمدن عرب»، شخصیت رسول‌خدا(ص) را می‌ستاید و می‌نویسد: «اگر بخواهیم ارزش اشخاص را به کردار و آثار نیکشان بسنجیم، مُسَلَّماً حضرت محمد [ص] بزرگ ترین مرد تاریخ است؛ بعضی از دانشمندان غرب با دیده انصاف به آن جناب نگریسته و بسیاری از مورخان را نیز، تعصبات دینی مانع از اعتراف به فضیلت او شده و پرده [ای] در جلوی دیدگانشان آویخته است.» وی سپس به نقل قولی از «بارتلمی سنت هیلر» می‌پردازد و می‌نویسد:«محمد[(ص)] ... در دینداری از همه کس محکم‌تر و نسبت به مردم، مهربان‌ترین بوده‌است. به واسطه همین برتری بود که به آن محبوبیت و عظمت فوق‌العاده رسید.»

اسدا... علم، در سال 1298 هـ.ش، در شهر بیرجند متولد شد. خانواده او در زمره امرا و حاکمان منطقه قائنات و سیستان بودند. پدر اسدا...، محمد ابراهیم، مشهور به شوکت‌الملک دوم، یکی از رجال فعال دوره قاجار بود و ارتباط نزدیکی با انگلیسی‌ها و بعدها، رضاشاه داشت. در جریان قیام کلنل محمدتقی‌خان پسیان، شوکت‌الملک به عنوان نماینده قوام‌السلطنه، کوشید تا پسیان را با مذاکره، به تسلیم وادار کند، اما ممکن نشد. اسدا... علم در رشته کشاورزی درس خواند و ازدواجش با دختر قوام‌الملک شیرازی که او نیز از وابستگان به سفارت انگلیس بود، باعث شد بتواند به دربار راه پیدا کند. عَلَم در زمان نخست‌وزیری قوام‌السلطنه، حدود سال 1325 هـ.ش، با توجه به آشنایی قبلی پدرش با وی، به عنوان فرماندار سیستان و بلوچستان منصوب شد. در همین سِمَت بود که گزارش‌های منظم خود را برای شاه می‌فرستاد و چون محمدرضا پهلوی در این دوران، از قدرت چندانی برخوردار نبود، به علم اعتماد فراوانی پیدا کرد و بعدها، وی را به تهران فرا خواند تا در کابینه ساعد، به عنوان وزیر کشور فعال شود. برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد که عَلَم در ماجرای ترور رزم‌آرا و حذف او، نقش داشته است. به هر حال، عَلَم پس از کودتای 28 مرداد 1332، مسئول سازمان املاک شاه شد و توانست بیش از پیش به وی نزدیک شود؛ تا جایی که در سال 1341، به نخست‌وزیری برگزیده و مسئول اجرای به اصطلاح اصلاحات شاه شد که در واقع نسخه آن را آمریکایی‌ها پیچیده بودند. در زمان نخست‌وزیری علم، قیام 15 خرداد اتفاق افتاد. او بعدها، به وزارت دربار رسید و مبدل به محرم اسرار شاه شد و در بسیاری از برنامه‌های غیراخلاقی او نقش محوری داشت. در تصویر امروز، اسدا... علم را در حدود 10 سالگی، در کنار پدرش محمدابراهیم شوکت‌الملک می‌بینیم. این تصویر، احتمالاً مربوط به حوالی سال 1308 هـ.ش  و در بیرجند برداشته شده است.
 

جواد نوائیان رودسری – خواجه‌نظام‌الملک توسی، در میان سیاستمداران و دیوانسالاران تاریخ ایران بعد از اسلام، شخصیتی برجسته و شناخته شده است. کتاب سیاست‌نامه او، نه فقط در عرصه ادبیات بلکه در حوزه‌های دیگر علوم انسانی، مانند تاریخ، حکمت، سیاست و علوم اجتماعی، منبعی ارزشمند محسوب می‌شود که قرن‌هاست نظر صاحب نظران را به خود جلب می‌کند. او در دوران پرتلاطم حکومت سلجوقیان زندگی می‌کرد؛ دورانی که الگوی ملوک‌الطوایفی خاندان سلجوقی، ایران را مستعد تجزیه کرده‌ و در هر گوشه‌ای، شاهزاده‌ای با ادعای زعامت قوم برخاسته بود و دعوی مهتری و برتری می‌کرد. سلجوقیان که ایران را به حدود جغرافیایی عهد هخامنشی نزدیک کرده بودند، تجربه‌ای در زمینه کشورداری نداشتند و امور دیوانی را عموماً به دیوانسالاران ایرانی واگذار می‌کردند؛ دیوانسالارانی که وابسته به خاندان‌های ریشه‌دار این مرز و بوم بودند و از پسِ کارها خوب بر می‌آمدند. همین دیوانسالاران بودند که فضای رقابتی را با هوش سیاسی خود تقویت و زمینه قدرت‌گیری مخدوم خود را فراهم می‌کردند. طبعاً، این رقابت‌ها، در بیشتر مواقع، فرجام خوشی نداشت و گاه و بی گاه، قتل شاهزاده یا دیوانسالاری را رقم می‌زد؛ با این حال، نظام‌الملک در دوران طولانی و 29 ساله وزارت خود، توانست از دام‌های مهلک مخالفان و دشمنانش بگریزد و برای سه دهه، قدرت اصلی را در ایران، در اختیار داشته باشد.
وزیر مقتدر،همشهری مشهدی ها
ابوعلی حسن بن علی بن اسحاق توسی، ملقب به نظام‌الملک، طبق گزارش هندوشاه نخجوانی، در سال 408 هـ.ق، در نوغان از توابع توس، زاده شد. امروزه نوغان بخشی از شهر مشهد است و به همین دلیل، مشهدی‌ها باید نظام‌الملک را هم‌شهری خودشان بدانند. اجداد نظام‌الملک، جملگی از دهقانان خطه توس بودند و طبق گزارش بیهقی، اسحاق، جد نظام‌الملک، دهقان و مالک قریه «انکو» در نزدیکی نوغان بود. نظام‌الملک از کودکی برای کارهای دیوانی تربیت شد؛ نقلی شبیه افسانه درباره او وجود دارد که در ایام نوجوانی، با خیام و حسن صباح، هم کلاس بوده است. او در زمان اعتلای غزنویان، مدتی در دربار غزنه به امور دیوانی اشتغال داشت و پس از افول ستاره بخت این دودمان، به سلجوقیان پیوست و بعد از مدتی کارآموزی نزد ابوعلی بن شاذان، مسئول امور مالیات بلخ، به مقامات بالاتر راه یافت و در رقابتی تنگاتنگ با عمیدالملک کُندری، وزیر دانشمند آلب‌ارسلان سلجوقی، وی را از معرکه بیرون راند و خود بر منصب وزارت امیر سلجوقی تکیه زد و از سوی آلب‌ارسلان، به عنوان معلم ولیعهد او، یعنی ملکشاه سلجوقی، برگزیده شد. به این ترتیب، نظام‌الملک حال و آینده را توامان به دست آورد. او در کسوت معلم ملکشاه، نزد او مقامی بس رفیع داشت؛ آن‌گونه که گاه برخلاف رسم آن دوران، با وی به عتاب و خطاب سخن می‌گفت و حتی امیر را از خود می‌آزرد. تا مدت‌ها، همین حق استادی نظام‌الملک که در نگارش اثر فخیم سیاست‌نامه برای ملکشاه جلوه‌گر است، مانع از فروکاستن مقام سیاسی وی می‌شد اما کوتاه زمانی پیش از ترور خواجه، وی به واسطه سخن‌چینی بدخواهان و کدورتی که ملکشاه از وی به دل داشت، از منصب وزارت عزل شد.
چالش‌های درون دربار
نظام‌الملک نفوذی عجیب و غریب در دربار سلجوقیان داشت؛ آن‌گونه که برای خود سپاهی 20 هزار نفره تدارک دیده بود که بسان گارد مخصوص وی بودند و به آن ها مواجب پرداخت می‌کرد. او که در امور اداری، به تمرکزگرایی و انجام کارها به وسیله یک سیستم واحد اعتقاد داشت، در برابر اُمرای تُرک‌نژاد و مرکز گریز سلجوقی با چالشی عمده روبه‌رو بود که جز با تدارک سپاه، نمی‌توانست بر آن چیره شود. در همین حال، نظام‌الملک می‌کوشید از ابزار «طلا» هم، برای مهار اُمرا استفاده کند؛ چنان‌که در آغاز صدارت، حقوق فرماندهان سپاه را دوبرابر کرد و به سپاهیان نیز، عطایای فراوان بخشید. او به خوبی کارکرد پول و جای مصرف آن را می‌دانست، اما آگاه بود که تنها با پول نمی‌توان قدرت و محبوبیت خرید. در دربار سلجوقی، افزون بر اُمرا، خاتون‌ها نیز سیطره‌ای قدرتمندانه داشتند. تَرکان‌خاتون، همسر ملکشاه، خود یک تنه حکومتی درون دربار داشت و می‌خواست پسرش محمود را به عنوان ولیعهد معرفی کند. این در حالی بود که نظام‌الملک، به ولیعهدی برکیارق، پسر دیگر ملکشاه که مادرش زبیده خاتون بود، نظر داشت. به این ترتیب، جدالی سهمگین میان خواجه و خاتون درگرفت؛ جدالی که برخی از مورخان، آن را سرآغاز ویرانی اساس اقتدار سلجوقیان می‌دانند. تنش میان نظام‌الملک و تَرکان‌خاتون چنان بالا گرفت که حتی در متن سیاست‌نامه نیز، ردپای این دلخوری و کدورت، قابل احصاست. ترکان‌خاتون که زورش به اقتدار دیوانی نظام‌الملک نمی‌رسید، کوشید تا امیران سلجوقی را علیه وی تحریک کند؛ اقدامی که البته بی‌پاسخ نماند و خواجه، متقابلاً با تحریک اُمرای طرفدار خود و انداختن آن ها به جان طرفداران ترکان‌خاتون، به این اقدام ملکه جواب داد. این درگیری‌ها، ملکشاه را که به نظام‌الملک برای اداره امور سخت وابسته بود، کلافه می‌کرد. هرچند که ترکان‌خاتون در بیشتر مواقع، مغلوب جنگ با نظام‌الملک می‌شد اما به دلیل جایگاهش در دربار ملکشاه و محبوبیتی که از آن برخوردار بود، نمی‌خواست معرکه را ترک کند و به این درگیری، تا هنگام درگذشت خواجه ادامه داد.
تقویت سازمان جاسوسی
خواجه نظام‌الملک در دربار و در میان نظامیان، مُنهیان و جاسوسان فراوان داشت و اصولاً همیشه از رقبا، یک گام پیشتر بود. این رویکرد به او اجازه می‌داد که در برابر اقدامات مخالفانش، پاسخ‌های مناسب بیابد و به هنگام، آن ها را از معرکه عقب براند. او برای خود دوستانی ثابت داشت که به وقت نیاز، به کمکش می‌آمدند و تعدادی از آن ها، مریدان خواجه بودند؛ چنان‌که مشهور است وقتی وی در 10 رمضان سال 485، در نزدیکی نهاوند، به دست دو فرد مشکوک به اسماعیلی بودن ترور شد، همین دوستان بر آن بودند که ملکشاه برای کشتن نظام‌الملک دسیسه چیده و مستحق مرگ است و هنگامی که به فاصله کوتاهی، ملکشاه درگذشت و آتش بر بوته خشک امارت سلجوقی افتاد، برخی باور داشتند که این مرگ، طبیعی نیست و پای طرفداران خواجه نظام‌الملک در میان است. خواجه در رقابت با دیگر دیوانسالاران ایرانی طالب قدرت نیز، مؤثر عمل می‌کرد. او سیاست‌ورزی تیزهوش بود و کوچک ترین عملی از سوی مخالفان را به خوبی رصد و پاسخی مناسب برای آن آماده می‌کرد.
منابع
طباطبایی، جواد(1375)؛ خواجه نظام الملک؛ تهران؛ طرح نو
لکونز، کارلا(1363)؛ دیوانسالاری عهد سلجوقی؛ ترجمه یعقوب آژند؛ تهران؛ امیرکبیر
لمبتون، ا.ک.ا(1392)؛ ساختار درونی امپراتوری سلجوقی؛ ترجمه حسن انوشه؛ تهران؛ امیرکبیر؛ جلد 5 تاریخ کمبریج
نخجوانی، هندوشاه(1357)؛ تجارب السلف؛ به کوشش عباس اقبال آشتیانی؛ تهران؛ طهوری
 

«محمدعلی همایون کاتوزیان»، استاد دانشگاه آکسفورد، در کتاب «اقتصاد سیاسی ایران»، پس از بررسی شرایط حاد اقتصادی و سیاسی کشور در سال‌های پیش از وقوع جنگ جهانی اول، می‌نویسد:«قدرت‌های امپریالیستی وفادار به قرارداد 1907(یعنی روسیه تزاری و انگلیس)، سرگرم محافظت از منطقه تحت نفوذشان بودند. در آن اوضاع، حکومت ایران تنها دو راه در پیش داشت: رسماً بی‌طرف بماند یا با متفقین وارد جنگ شود. این مشکل، موضوع بحث دایمی بود تا سرانجام، پس از مدتی تردید و بلاتکلیفی، حکومت تصمیم گرفت که «بی طرف» یا به عبارت دقیق‌تر، منفعل و منتظر بماند.» وی می‌افزاید:«در سال 1295، سیاستمداران و روشنفکران رادیکال، به کرمانشاه و کردستان مهاجرت کردند. در آن‌جا حکومتی موقت برپا داشتند و با متفقین وارد جنگ شدند. این خطایی استراتژیک بود که کشور را در برابر دخالت‌های نظامی بیشتر و توجیه‌پذیرتر متفقین بی‌دفاع می‌گذاشت و مناطق غربی کشور را به میدان نبرد آزاد، بین ترکان عثمانی و روس‌ها بدل می‌کرد. هنگامی که جنگ پایان یافت، ایران از لحاظ اقتصادی و سیاسی، ویرانه‌ای بیش نبود.» «کاتوزیان»، سپس به شرایط ناگواری که ایران پس از پیروزی نهضت مشروطیت و گذراندن دوران جنگ جهانی اول تجربه می‌کرد، می‌پردازد و می‌نویسد:«در سراسر این دوره، تراز پرداخت‌ها دچار کسری مزمنی بود و پیوسته بر بدهی‌های خارجی افزوده می‌شد. صادرات ایران عبارت بود از نفت و مواد خام صنعتی(بیشتر به انگلیس) و محصولات ساخته شده سنتی، به خصوص فرش. در مقابل، بین 80 تا 90 درصد واردات ایران از امپراتوری‌های روس و انگلیس بود. در ساختار اقتصادی یا فنی – صنعتی کشور، تغییر بارزی رخ نداده بود. نزدیک به 90 درصد نیروی کار در کشاورزی و صنایع دستی روستایی اشتغال داشتند و 10 درصد باقی مانده در تجارت، خدمات دولتی و غیردولتی و صنایع شهری ... بودجه، گرچه در آن روزگار چیزی به معنای مصطلح این واژه وجود نداشت، عبارت بود از برآوردهایی از درآمدها و هزینه‌ها که در هیچ سالی نیز درست در نمی‌آمد. بودجه همواره کسری داشت ... واحد پول کشور – هم در داخل و هم در خارج – کماکان بر پایه نقره بود. پول کاغذی که در انحصار بانک شاهی(متعلق به انگلیس‌ها) و بسیار کمیاب بود، تقریباً به تمامی، با ذخیره مسکوکات حمایت می‌شد. خدمات بانکی جدید محدود بود به فعالیت‌های بانک شاهی و بانک استقراضی روس؛ ولی هیچ یک از این دو بانک در زمینه ایجاد اعتبار داخلی فعالیت نداشتند. »