مدرن‌سازی اجباری یا به عبارت بهتر، «تجدد آمرانه»، بهترین عنوانی است که می‌توان برای نوع رویکرد رضاخان به مسئله مدرنیته و نحوه کاربست آن در ایران به کار گرفت؛ ظرفیت‌ها و زیرساخت‌ها، هنوز در ایران چندان فراهم نبود و رضاخان، متأثر از کشور همسایه، یعنی ترکیه، درصدد بود فناوری و مدرن‌سازی را، به هر قیمت، مقدم بر شناخت فرهنگ بداند و برای فرهنگ بومی، قالبی گشاد و ناهمخوان از فرهنگ غربی بتراشد. به گزارش مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، اجباری کردن «کلاه شاپو» را می‌توان به عنوان یکی از مصادیق این تجدد آمرانه برشمرد؛ کلاهی که به زور بر سر رجال و دانش‌آموزان مدارس و سپس بر سر عموم مردم نهاده شد تا شاید از این طریق، سر و شکلی متجددانه و غربی به ظاهر مردم ایران داده شود. مزاج متلوّن رضاخان و تعریف خاص و منحصربه‌فرد وی از ناسیونالیسم، این اجازه را به او می‌داد تا حتی پوششی را که خود به عنوان کلاه پهلوی، مدتی قبل اجباری کرده بود، غیرمجاز اعلام کند و دستور به اجباری شدن کلاه شاپو، به جای کلاه پهلوی بدهد. ریشه این تغییر را باید در سفر وی به ترکیه، در سال 1313 و نیز، ویژگی‌های اخلاقی پهلوی اول جست. یکی از مهم‌ترین پیامدهای سفر ترکیه برای رضاخان این بود که بلافاصله پی برد کلاه پهلوی آن چنان هم که باید و شاید، غربی نیست و باید بلافاصله کلاه شاپو را جایگزین آن کند! وی در گام نخست، وزرا و کارکنان دولت و در گام بعدی، دانش آموزان را مجبور به اجرای طرح مد نظر خود کرد و از اوایل سال 1314، به جان مردم کوچه و بازار افتاد.
طنز تاریخی ماجرا
طنز تاریخ زمانی بود که مردم عادی، به ‌اجبار باید کلاه شاپو بر سر می‌گذاشتند؛ زیرا هنوز قانونی از سوی رضاخان برای پوشیدن کت و شلوار یا لباس رسمی، برای عامه مردم ابلاغ نشده بود و پوشیدن کلاه شاپو غربی با همان لباس‌های سنتی از سوی مردم، ناخودآگاه به مدرنیته وارداتی و چهل تکه و البته ناهمخوان رضاخان با فرهنگ و رسوم سنتی مردم ایران، کنایه می‌زد. دستگاه تبلیغاتی پهلوی اول، بلافاصله برای نهادینه کردن و مثبت جلوه دادن استفاده از کلاه شاپو، وارد عمل شد و تلاش کرد استفاده از این کلاه را به عنوان بخشی از فرایند «آقا شدن» جلوه دهد که برای رسیدن به آن، لازم است ایرانیان در این مسیر گام بردارند. روزنامه «تجدد» که در آن ایام تریبون تبلیغاتی رژیم رضاخانی محسوب می‌شد، با کلی آب و تاب از این حرکت یاد و تعریف کرد و نوشت: «شاه مشتی مردم ضعیف و بیچاره را «آقا» نموده، چنین ما ایرانیان یعنی همان اشخاصی که سابقاً به هیچ وجه، وزنی در جامعه نداشتیم، امروزه به صورت متمدنین درآمده و امروز همه «آقا مسیو» شده‌ایم». تغییر کلاه پهلوی به کلاه شاپو، مقدمه‌ای برای آغاز کشف حجاب بود؛ موضوعی که مردم مشهد در تیرماه سال 1314، علیه آن قیام کردند و بسیاری از آن ها در مسجد گوهرشاد، به خاک و خون کشیده شدند.
 

ناصرالدین‌شاه نخستین پادشاه ایران بود که به اروپا سفر کرد. او در مجموع سه بار به قاره سبز رفت و رهاوردش از این سفرها، افزون بر آوردن برخی مظاهر تجدد به ایران، اعطای امتیازات بیشتر به اروپاییان طمّاع بود؛ امتیازاتی که ثروت‌های مادی و معنوی ایرانیان را به ثمن بخس، در اختیار بیگانگان قرار می‌داد. در این بین، انگلیسی‌ها بیش از دیگر دول اروپایی، برای این سفرهای طولانی نقشه می‌کشیدند. آن ها که می‌دانستند با وجود رقیبی مانند روسیه تزاری، نمی‌توانند شاه ایران را در تهران، تنها گیر بیاورند، سفر وی به لندن را بهترین فرصت برای اجرای طرح‌های استعماری خود می‌دانستند. بر همین اساس، شاه ایران در انگلیس، به مهمانی‌های متعددی دعوت می‌شد و بیشتر صاحب‌منصبان بریتانیایی، از ولیعهد گرفته تا وزرا و نمایندگان مجلس اعیان، به افتخار او ضیافت‌های مجلل ترتیب می‌دادند و ناصرالدین‌شاه، در حالی که باد به غبغب می‌انداخت، همراه با آن ها عکس می گرفت و به انگلیسی‌ها افتخار ایستادن کنار خودش را اعطا می‌کرد! بی‌خبر از این موضوع که بریتانیایی‌ها برای هر سکه‌ای که خرج می‌کنند، برنامه‌ای دارند و نقشه‌ای! تصویری که امروز تقدیم تان می‌کنیم، مربوط به یکی از همان ضیافت‌ها در لندن است. تصویری مربوط به سفر دوم ناصرالدین‌شاه به فرنگ و ضیافت لرد سالیسبوری که در آن زمان، نخست‌وزیر بریتانیا بود. سالیسبوری در این تصویر، سمت چپ ناصرالدین‌شاه و رو به او، با کلاهی در دست، مشاهده می‌شود.
 

جواد نوائیان رودسری- عدالت خواهی، نخستین شعاری بود که مردم ایران با آن جذب انقلاب مشروطه شدند و شاید تنها شعاری بود که مفهوم آن برای جامعه ایرانی آن روزگار، شناخته شده بود. با وجود تلاش‌هایی که مورخان روشنفکر برای طرح مباحثی مانند قانون‌گرایی، تشکیل مجلس و مانند این‌ها، به عنوان انگیزه اولیه ملت برای انقلاب مشروطیت، انجام داده اند، گزارش‌ها و روایات موجود، تردیدی در عدالت خواهی ایرانیان و نقش آن در بروز و ظهور انقلاب مشروطه باقی نمی‌گذارد. این انقلاب، در پی مهاجرت صغری و کبرای علما به حرم حضرت عبدالعظیم(ع) و قم اتفاق افتاد و فصل‌الخطاب درخواست‌های معترضان،تأسیس عدالت خانه و اجرای عدالت و مساوات برای فرد فرد ایرانیان، بدون در نظر گرفتن وابستگی‌های خاندانی و نفوذ سیاسی و اقتصادی بود.
آن‌چه بعدها به عنوان مجلس و مشروطه به خورد ملت داده شد، مجموعه‌ای از گرته‌برداری‌های ناقص بود که منورالفکرها و از فرنگ برگشته‌ها، آن را از روی نمونه‌های اروپایی اقتباس کرده و احیاناً بر آن، لعابی از مفاهیم قابل فهم برای ایرانیان کشیده بودند. در واقع ناآگاهی ملت و غفلت دلسوزان، باعث شد که از همان ابتدای کار، سکان هدایت انقلاب و سپس نظام مشروطه در دستان کسانی قرار گیرد که «آن‌چه خود» دارند، «ز بیگانه تمنا» می‌کنند؛ گروهی که پیشرفت و سعادت ایران را، یکسره در تبعیت از غرب و در واقع غربی کردن ایران می‌دانستند. غلبه این گروه و استفاده از ابزار رسانه برای همسو کردن جامعه با خود، باعث شد که فریادهای شخصیت هایی همچون شیخ فضل‌ا... نوری به جایی نرسد و آن ها که آخر و عاقبت این رویکرد و روش را می‌دانستند، یا مانند او بر فراز دار، طعم شهادت را چشیدند یا در گوشه انزوا پوسیدند.
نسخه‌ای که علاج درد نبود
انقلاب مشروطیت، با امضای فرمان آن توسط مظفرالدین‌شاه قاجار در 14 مرداد 1285، یعنی دقیقاً 113 سال قبل، ظاهراً به پیروزی رسید؛ اما شاید بسیاری از ایرانیان ندانند که از این تاریخ تا هنگام به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی‌شاه، در تیرماه 1287، کشور دستخوش چه آشوب‌ها و دردسرهایی شد. جنجال بر سر تصویب قانون اساسی مشروطه و مخالفت‌های محمدعلی‌شاه با محدودیت اختیاراتش، از یک سو و توقع بالای ملت از مشروطیت، آن هم در سال‌های نخست و ناآشنایی با اصول حکومتی غیراستبدادی از سوی دیگر، در کنار زرمداران و زورمدارانی که رخت عوض کرده بودند تا در الگوی جدید حکومت، از قافله قدرت عقب نمانند، عرصه را برای فعالیت تجددطلبان غرب گرا، فراخ‌تر از قبل کرد و راه را برای عرض اندام اعضای فرقه‌های ضاله و دشمن مذهب رسمی بازکرد.
نسخه‌ای که برای انقلاب مشروطیت ایران پیچیده شد، از همان ابتدا، کشور را به سمت هرج و مرج برد. مجلس در برابر قدرت‌های خارجی مقاومت‌‌هایی از خود نشان می‌داد، اما هیچ ابزاری برای تحقق عینی اراده خود نداشت. در ابتدای کار، بسیاری از نمایندگان مجلس شورای ملی، به ویژه پس از فتح تهران و پایان یافتن استبداد صغیر، دل به یاری انگلیسی‌ها بسته بودند تا با اتکا به قدرت آن ها، از پسِ روس‌ها برآیند؛ اما باطل بودن این خیال، زمانی آشکار شد که انگلیسی‌ها برای حفاظت از منافع کلان خود در آسیا، با روسیه بر سر میز مذاکره نشستند و طی قرارداد 1907، ایران را به دو منطقه نفوذ تقسیم کردند و شمال کشور را به تزار روسیه وانهادند. طولی نکشیدکه شاخ و شانه کشیدن‌های نمایندگان تزار در سرزمین ایران آغاز شد. آن ها از دولت خواستند که مستشارانی را که برای سامان دادن به وضعیت مالی کشور استخدام کرده بود، اخراج کند. مجلس، زیر بار نرفت؛ اما ناصرالملک، انگلوفیل معروف و نایب‌السلطنه وقت، به سرعت اولتیماتوم روسیه را پذیرفت و درِ مجلس شورای ملی را گِل گرفت و اساس مشروطیت برای مدت سه سال، تعطیل شد؛ از سوم دی‌ماه سال 1290 تا 14 آذر 1293. در این مدت، فجایع زیادی در کشور اتفاق افتاد و قحطی، روز به روز دامنه خود را در ممالک محروسه ایران گسترد تا در اواخر دهه 1290 و با مدیریت استعمار انگلیس، نَفَس نیمی از نفوس این سرزمین را قطع کند. مجلس سوم نیز، دولت مستعجل بود؛ ایران درگیر جنگ جهانی اول شد و با آن‌که اعلام بی‌طرفی کرده بود، از هر سو مورد تهاجم اجانب قرار گرفت؛ به این ترتیب، مجلس سوم مشروطه، در 21 آبان 1294، هنوز یک ساله نشده، جان داد و ایران آشوب زده، شش سال دیگر را بدون مجلس گذراند. به این ترتیب، مشروطیت که میراث خون جوانان غیور این مرز و بوم بود، در کشمکش‌های خانمان برانداز سال‌های پایانی دهه 1290، به گوشه‌ای پرتاب شد تا باز کی دولتش بدمد.
ردّ تسمه قزاق روی گُرده مشروطه
چهارمین دوره مجلس شورای ملی، پس از کودتای سیاه افتتاح شد؛ نخستین روز فصل تابستان سال 1300، درست در میانه دوران رئیس‌الوزرایی سیدضیاءالدین طباطبایی یزدی. مردم به تشکیل مجلس خوش بین بودند و احساس می‌کردند که بیش از یک دهه عذاب مضاعف را پشت سر گذاشته‌اند، اما خیلی زود آشکار شد که این مجلس هم، دوران خود را صرف نزاع‌های حزبی خواهد کرد، جدال‌هایی که بیش از هر چیز، مسیر عبور نامحرمان را به خانه ملت باز می‌کرد. انگلیسی‌ها که نتوانسته بودند قرارداد استعماری 1919 را، با وجود همه ضعفی که بر ایران مستولی بود، اجرایی کنند، در پی راه دیگری برای تسلط بر کشور می‌گشتند. رشد و ترقی رضاخان میرپنج، فرمانده دیویزیون قزاق، با حمایت آیرون ساید، از اسفندماه سال 1299 آغاز شده بود؛ رضاخان از این تاریخ تا هنگامی که توانست سلطنت را قبضه کند و خود را رضاشاه بخواند، همواره مسئولیت وزارت جنگ را برعهده داشت. مجلس به ظاهر، راه استقلال را می‌پیمود؛ اقلیتی در آن حضور داشتند که به خواسته‌های قزاق قلدر تن در نمی‌دادند؛ اما آن ها اقلیت بودند و هنگامی که در آبان سال 1304، طرفداران رضاخان بر طومار عمر قاجارها مهر پایان زدند تا او را شاه ایران کنند، فریادهای مدرس که این کار را خلاف قانون اساسی مشروطه می‌دانست و مخالفت‌های مصدق که برای رضاخان، رئیس‌الوزرایی را می‌پسندید و نه پادشاهی را، به جایی نرسید. آن‌چه در این میان، مانند کودکی یتیم و بی‌پشتوانه باقی ماند، اساسی‌ترین خواست ملت، یعنی برقراری عدالت و مساوات برای همه مردم ایران بود.
رؤیایی که دود شد!
با آغاز سلطنت رضاشاه، مشروطیت به قهقرایی کشیده شد که حتی برای خودِ انگلیسی‌ها هم متصور نبود. در تمام ادوار پیشین مجلس، این نهاد اصلی مشروطیت، در مقابل دربار و خودکامگی‌های آن می‌ایستاد و با وجود وابستگی برخی نمایندگان به تعدادی از سفارتخانه‌ها، همواره در برابر رویکردهای مستبدانه، حتی به ظاهر هم که شده، ساز مخالف کوک می‌کرد؛ ولو این اقدامات، به اضمحلال و انحلال مجلس منجر شود. اما این‌بار، اوضاع از اساس فرق می‌کرد. رضاشاه اصولاً حوصله مجلس را نداشت و آن را نهادی اضافه می‌دانست که مانع انجام اقدامات او می‌شود. به این ترتیب، نمایندگانی که از دوره هفتم مجلس شورای ملی به بعد، راهی خانه ملت شدند، اصولاً کسانی بودند که به گفتن بله قربان اشتیاق عجیبی داشتند! با این حال، رضاشاه حتی به همین مجلس فرمایشی هم وقعی نمی‌گذاشت؛ او اصلاً موضوع کشف حجاب را در قالب قانون به مجلس نبرد و خود به طور مستقیم دستور اجرای آن را داد؛ تصویب لوایح مربوط به تصرف موقوفات و قوانین مد نظر رضاشاه، با توپ و تشرهای او، به سرعت انجام می‌شد و اگر گاهی، نماینده‌ای، مخالفت ملایمی هم می‌کرد، دیگر در دوره بعد، جایش در مجلس قانون گذاری نبود. استبداد سال‌های نخست سلطنت رضاشاه، جای خود را به دیکتاتوری تمام عیار سال‌های پایانی قدرت وی داد؛ استبداد و دیکتاتوری، دیگر جایگاهی برای عدالت خواهی باقی نمی‌گذاشت؛تا سوم شهریور 1320(سالروز ورود اشغالگرانه نیروهای متفقین) میراث مشروطه دیگر مرده بود و ملت، با چشمانی حزین، تابوت مشروطیت از دست رفته را، تشییع کرد.
 

انگلیسی‌ها، هنگام جدا کردن بحرین از ایران، در اوایل دهه 1350، مدعی بودند که نقشی در این موضوع ندارند و بحرینی‌ها خود طالب استقلال هستند! موضوعی که اسناد تاریخی قویاً آن را رد می‌کنند. آن‌چه در پی می‌آید، متن تلگرافی از نظمیه به وزارت کشور، در 24 اسفند 1308 است؛ گزارشی که نشان می‌دهد انگلیسی‌ها، دست کم 40 سال قبل از جدا کردن بحرین از ایران، به دنبال فارسی زدایی در مدارس این بخش از خاک کشور ما بوده‌اند؛ رویکردی که البته با مقاومت مردم بحرین و حتی تعطیل کردن مدارس از سوی آن ها همراه بود. متن این سند را مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی منتشر کرده است.

«24 اسفند 1308 / وزارت داخله
تشکیلات کل نظمیه مملکتی
 دایره امنیه

محرمانه است / نمره 2175

مقام منیع ریاست محترم وزراء
عظام دامت شوکته

نظمیه بندر لنگه راپورت می‌دهد مستشار دولت انگلیس در بحرین قدغن کرده که در مدارس بحرین تعلیمات زبان فارسی داده نشود و برای شاگردان مدارس هم دستور داده است لباس مخصوص تهیه کنند. اولیاء اطفال از این قسمت عصبانی شده [و] مدارس را تعطیل نموده‌اند. اینک مراتب برای استحضار آن مقام منیع معروض گردید.

رئیس کل تشکیلات نظمیه مملکتی  سرتیپ محمد صادق کوپال»