قیام شیخ محمد خیابانی، مبارز مشروطه‌خواه ایرانی، اگرچه حدود پنج ماه بیشتر به‌طول نینجامید، اما تاثیر آن بر روزگار پر التهاب ایران پس از مشروطه، آن‌چنان عمیق و الهام‌بخش بود که بر هیچ‌کس پوشیده نمانده است. به گزارش پایگاه مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، احمد کسروی در کتاب «تاریخ مشروطیت ایران» می‌نویسد: «آن‌چه ما می‌توانیم گفت این است که خیابانی همچون بسیار دیگران، آرزومند نیکی ایران می‌بود و یگانه راه آن را به دست آوردن سررشته‌های حکومت می‌شناخت که ادارات را به هم زند و از نو سازد و قانون‌ها را دیگر گرداند. چنان‌که در همان هنگام میرزا کوچک خان در جنگل‌ به همین آرزو می‌کوشید. ‌آنان نیکی ایران را جز از این راه نمی‌دانستند.» شیخ محمد خیابانی در طول مبارزه خود، سخنرانی‌هایی را در جمع طرفدارانش ایراد کرد که بیانگر آرمان‌ها و مقاصد قیام وی بود. وی پیوسته تاکید می‌کرد: «منظور آذربایجان، استخلاص ایران از هرگونه اسارت می‌باشد و آذربایجان، جزء لاینفک ایران است.» قیام خیابانی یا قیام آذربایجان، قیامی در مسیر تحقق و تکامل آرمان‌های مشروطه و برآمده از سنت‌های مبارزاتی ایران و آذربایجان بود. علی‌اصغر شمیم در کتاب «ایران در دوره سلطنت قاجار»، درباره چگونگی سرکوب قیام شیخ محمد خیابانی می‌نویسد:حاجی مخبرالسلطنه که از طرف کابینه مشیرالدوله با اختیارات تام برای فرونشاندن قیام به آذربایجان اعزام شده بود، در اواسط ذی‌الحجه 1338 به تبریز رسید و نیروهای لازم برای سرکوب کردن قیام و بازگرفتن عالی‌قاپو از یاران خیابانی از هر جهت تدارک شده بود. روز 29 ذی‌الحجه نیروهای قزاق به شهر ریختند و ضمن بیرون راندن پیروان خیابانی از عالی‌قاپو به خانه‌های سران قیام هجوم بردند و دست به کشتار و غارت زدند و خود خیابانی نیز در حال دفاع در زیرزمین خانه یکی از دوستان خود، به ضرب گلوله قزاقان کشته شد.» دردآور این‌جاست که برخی از اطرافیان چاپلوس شیخ محمد خیابانی که پای سخنرانی‌هایش کف می‌زدند، دور پیکر بی‌جان وی را گرفتند و به شادی پرداختند.
 

جواد نوائیان رودسری- تقریباً 86 سال از آن روزهای مخوف گذشته است؛ سال 1313، زمانی که سرپاس رکن‌الدین مختاری به سمت ریاست نظمیه رضاشاه منصوب شد، همه گمان می‌کردند که خاطرات وحشتناک دوران آیرم، رئیس پیشین نظمیه، به تاریخ خواهد پیوست؛ اما دیری نگذشت که همگان فهمیدند، در پس چهره مصمم و شخصیت به ظاهر هنرمند مختاری، دیوی مخوف‌تر از آیرم پنهان شده است. مدتی بعد، زمزمه‌هایی از گوشه و کنار به گوش می‌رسید؛ افرادی که برخی از آن ها وابستگان به دربار و تعدادی دیگر، مخالفان سرشناس و سرسخت پهلوی اول بودند، یک به یک و به طرزی مشکوک، دار فانی را وداع می‌گفتند. گزارش‌هایی غیرمستند در میان مردم منتشر می‌شد که نشان می‌داد، سرنخ همه این جنایت‌های مخوف، اعم از خفه کردن و تریاک خوراندن و آمپول هوا تزریق کردن، به سرپاس مختاری می‌رسد؛ ویولن‌نواز چیره دستی که روزی، روزگاری، خواب را از چشمان روح‌ا... خالقی می‌ربود؛ هنگامی که او هنوز در اصفهان زندگی می‌کرد و کودکی بیش نبود و شب‌ها، با حرکت آرشه روی سیم‌های ظریف ویولن همسایه‌شان، یعنی رکن‌الدین مختاری، خوش می‌گذراند! مختاری موسیقی را در کلاس درویش‌خان و آدمکشی را در کلاس رضاخان فراگرفت؛ جمع شدن این دو ویژگی کاملاً متضاد، در یک انسان، شگفت‌انگیزترین وجه شخصیت رئیس نظمیه رضاخان بود. او در دوران مسئولیتش که تا شهریور 1320 طول کشید، نه تنها دُم به تله نداد و در دام بدبینی رضاشاه گرفتار نشد، بلکه خیلی از موافقان و مخالفان شاه را هم از هستی ساقط کرد و به طرز فجیعی به قتل رساند. رد پای ویولن‌نواز قاتل را که تا سال 1350 زنده ماند، می‌شود در بیشتر پرونده‌های مرموز قتل، بین سال‌های 1313 تا 1320 دید. او در پرونده‌سازی برای آدم‌ها، رودست نداشت؛ اما شاید بسیاری ندانند که رکن‌الدین مختاری، فراتر از یک نوازنده بود؛ یک آهنگساز که معروف است بسیاری از قطعات خود را در کنار اتاق شکنجه زندانیان بخت‌برگشته می‌ساخت؛ موضوعی که شاید نتوان برای آن مثل و مانندی در دنیا ی هنر پیدا کرد. مختاری را ابداع کننده پیش درآمد در موسیقی ایرانی می‌دانند.
کیفرخواست قاتل موسیقی دان!
مختاری پس از شهریور 1320 و با حمایت دربار، تنها به هشت سال زندان ناقابل محکوم شد؛ زندانی که با عفو محمدرضا پهلوی، به سال پنجم هم نرسید. در بخشی از کیفرخواست دادستان علیه وی آمده بود: «آقای مختار شما در مدت شش سال، عملاً قسمت مهمی‌ از اقتدارات دولت را در دست داشتید و در اغلب امور مربوط به مقدرات ملت و کشور اعمال نظر می‌کردید. شما در ظرف این مدت بودجه شهربانی را چند برابر کردید و قسمتی از این بودجه سنگین را صرف تشکیلات جاسوسی نمودید و با این کار وحشتی در کشور ایجاد کردید که در هیچ جا سابقه نداشت. دو نفر دوست نزدیک جرئت نداشتند با یکدیگر آهسته حرف بزنند. کار جاسوسی به‌اندازه‌ای بالا گرفته بود که حتی زن جاسوس شوهر، شوهر جاسوس زن و پسر جاسوس پدر شده بود و با این دستگاه مهیب و با دستیاری افراد پستی که آلت دست شما بودند و در مکتب شما پرورش یافته بودند، عدۀ زیادی از مردان بی‌گناه تحویل اداره سیاسی می‌شدند، اداره سیاسی؛ یعنی همان کانون فجایعی که به موسسه تفتیش عقاید قرون وسطی شبیه بود، همان دالان تاریکی که روشنایی عدالت و وجدان در آن راه نداشت و هر کس سرو کار با آن جا پیدا می‌نمود، دیگر از جان خود ایمن نبود. تمام این جنایات را مرتکب می‌شدید تا مردم حقایق را نگویند و از عملیات شما انتقاد نکنند؛ از مامورین شداد و سخت‌گیر شما شکایت ننمایند، آب از آب تکان نخورد تا مختار جان و مال مردم باشید و نزد اعلی‌حضرت سابق، خادم هوشیار و مطیع و لایق معرفی شده، بر مسند ریاست شهربانی تا آخر عمر برقرار بوده و همیشه حضرت اجل بمانید ... آقای مختار شما رئیس شهربانی بودید، مأموریت کشف جرایم را داشتید، چگونه خود شما مامورینی را برای ارتکاب جرایم انتخاب کردید؟ چگونه شما به مامورینی که اصولا برای حفظ نظم و انتظام انتخاب شده‌اند، لباس میرغضب می‌پوشاندید و به آن‌ها درس آدمکشی می‌دادید، پلیس و آدمکشی در کجای دنیا سابقه دارد؟»
در ادامه، تعدادی از قربانیان رکن‌الدین مختاری را معرفی می‌کنیم، قربانیانی که تعداد آن ها در سیاهه جنایات مختاری، اصلاً چیزی محسوب نمی‌شود؛ اما قبل از آن، این تذکر لازم و ضروری به نظر می‌رسد که هرچند در طبع رئیس نظمیه رضاشاه، می‌توان رگه‌های آشکاری از رفتارهای مالیخولیایی و جنون بی‌جان کردن انسان‌ها را یافت، اما بی‌تردید، او هیچ کدام از این جنایت‌ها را بدون اشاره و دستور پهلوی اول انجام نمی‌داد.
نصرت الدوله فیروز
نصرت‌الدوله پسر عبدالحسین خان فرمانفرما، از رجال معروف دوره قاجار و پهلوی بود. وی یکی از افرادی محسوب می‌شد که در برکشیدن و حمایت از رضاخان، نقشی محوری ایفا کرد و بعدها در دم و دستگاه او، به مقام وزارت رسید. اما این روابط حسنه با شاه، خیلی زود تیره شد. مشهور است که مختاری، زمینه به زندان افتادن و تبعید شدن نصرت‌الدوله را با اشاره رضاشاه فراهم کرد. مدتی بعد، در دی‌ماه سال 1316، مختاری سه تن از مأمورانش را به نام‌های عقیلی پور، فرشچی و بختیاری، به سراغ نصرت‌الدوله در سمنان فرستاد. فرشچی که در خفه کردن افراد متخصص بود، با کمک دو مأمور دیگر، به زندگی نصرت‌الدوله خاتمه داد.
سردار اسعد بختیاری
سردار اسعد منتسب به یکی از خانواده‌های فعال دوره مشروطه بود. جعفرقلی‌خان که یکی از فعالان و دست اندر کاران برکشیدن رضاخان به سلطنت محسوب می‌شد، پس از آغاز دوره پهلوی، به استانداری و وزارت منصوب شد و حتی مدتی وزیر جنگ بود. اما وقتی همراه رضاشاه به بابل می‌رفت، در سال 1312، به جرم خیانت بازداشت شد. این دوره مصادف با زمانی بود که آیرم، رئیس وقت نظمیه، به خارج گریخته بود و رضاشاه، مختاری را جایگزین وی کرد. با دستور پهلوی اول، مختاری مأمورانش را به سراغ جعفرقلی‌خان فرستاد؛ آن ها شیوه‌ای مهلک را برای قتل وی انتخاب کردند؛ گرسنگی و سرانجام خوراندن سم مهلک به وی، توسط پزشک احمدی.
آیت‌ا... سید حسن مدرس
تردیدی نیست که شهید مدرس، یکی از مخالفان مصمم رضاخان بود. او در جریان تصویب ماده واحده انقراض قاجاریه، به پهلوی تاخت و بعدها، از هیچ کوششی برای رسوا کردن وی خودداری نکرد. با دستور رضاشاه، آیرم و عوامل وی به خانه شهید مدرس ریختند و او را با بی احترامی تمام، به تبعیدگاه خواف فرستادند. مدتی بعد، محل تبعید او از خواف به کاشمر تغییر و با اشاره پهلوی، رکن‌الدین مختار در پاییز 1316، دستوری کتبی مبنی بر شهید کردن آن روحانی و مجتهد مبارز، صادر کرد. یاور جهانسوزی و دوتن دیگر، مجری دستور مختاری بودند. آن ها آیت‌ا... مدرس را هنگام افطار به شهادت رساندند.
 

ارتش تا قبل از کودتای 28 مرداد 1332، از قدرت چندانی برخوردار نبود و باوجود تلاش‌هایی که رضاشاه با صرف بودجه‌های کلان برای ایجاد ارتش به سبکی مدرن به‌کار بست، شیرازه آن در اولین برخورد با مهاجمان خارجی، یعنی متفقین، از هم پاشید و نشان داد که این نهاد نظامی، تنها در ظاهر، صفت قدرتمند را به یدک می‌کشد. به گزارش پایگاه مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، بااین‌حال، تحت تأثیر اتفاقاتی که بعد از کودتای 28 مرداد روی داد، ضرورت تحکیم مبانی ارتش در راستای حفاظت از شاه و رژیم او، مطرح شد. بر همین اساس، آمریکا با کمک متحدانش، به تجهیز ارتش شاه پرداخت و بودجه کلانی به آن اختصاص داده شد. این ارتش هم برای شاه امنیت داخلی را تأمین می‌کرد و هم در مواقع لزوم، با اشاره آمریکایی‌ها، در نقش ژاندارم، وارد معرکه خاورمیانه می‌شد. شاه گمان می‌کرد با تصفیه سیاسی ارتش در دهه 1330، نیروی نظامی وفادار به خود را ایجاد کرده است؛ غافل از این‌که با وجود وابستگی سران ارتش به رژیم و وفاداری ظاهری آن ها، بدنه ارتش متشکل از نیروهای برخاسته از مردم بود؛ نیروهایی که برخی از آن ها اعتقادات مذهبی و تعلقات میهنی عمیقی داشتند و همین موضوع باعث می‌شد که به برخی اقدامات رژیم شاه، معترض باشند؛ اقداماتی که در بسیاری از مواقع، نفرت آن ها را بر می‌انگیخت و زمینه انزجار از رژیم را فراهم می‌کرد. از سوی دیگر، حضور مستشاران نظامی آمریکایی در ایران و بالاتر بودن جایگاه آن ها نسبت به هم‌درجه‌های ایرانی‌شان، ضربه‌ای مهلک به حیثیت افسران و سربازان ایرانی وارد می‌کرد و بر خشم درونی آن ها، دامن می‌زد. در یکی از گزارش‌های مجلس سنا در این دوره، آمده است: «تعداد آمریکایی‌ها در ایران می‌بایست به‌واسطه خریدهای کلان اسلحه از آمریکا، تا سال 1980 به 60 هزار نفر بالغ گردد که این به معنای رشدی معادل 10 هزار نفر در سال است. هزینه پرسنل نظامی ارتش ایران در سال 1356 بالغ بر 140 میلیارد ریال (نزدیک به 2 میلیارد دلار) بود، درحالی‌که هزینه مستشاران آمریکایی مقیم ایران در همان سال بالغ بر 170 میلیارد ریال برآورد شده است. طبق قراردادهای نظامی میان دو کشور، تمام مخارج به عهده ایران است.» چنین رویکردی باعث شد که بدنه ارتش که اکثریت قریب به اتفاق نیروهای آن را تشکیل می‌داد، با خواست ملت همراه شود و به مردم بپیوندد.
 

تصویری باکیفیت و کمتر دیده شده از نخستین قطار حمل مسافر در ایران، معروف به ماشین دودی، در حالی که از دروازه جنوبی تهران خارج می‌شود و به سمت شهر ری می‌رود. این تصویر احتمالاً حوالی سال 1270 هـ..ش(حدود 128 سال پیش) برداشته شده است. ماشین دودی که ایستگاه آن در «چاله‌میدان» جنوب پایتخت قرار داشت، پس از طی کردن هشت هزار و 700 متر، به نزدیکی حرم حضرت عبدالعظیم(ع) در شهر ری می‌رسید؛ بیابانی که در تصویر مشاهده می‌کنید، امروزه از کثرت ساختمان و جمعیت در حال انفجار است و هر متر از اراضی آن، با مبلغ هنگفتی معامله می‌شود! اما در تصویر، تنها صحرایی به چشم می‌آید، لم‌یزرع و برهوت که کسی را هوای سکونت در آن نیست! ماشین دودی، حدود 132 سال پیش، سال 1305 هـ.ق(1266 هـ.ش)، در دوران سلطنت ناصرالدین شاه افتتاح شد. مجری طرح آن، شرکت بلژیکی «راه آهن و تراموای ایران» بود. این خط ریلی تا اواسط دهه 1340 فعالیت می‌کرد، اما در پی توسعه شهر تهران و افزایش وسایل نقلیه و نیز، حوادث پی‌درپی ناشی از فرسودگی خط آهن، برای همیشه تعطیل شد .
 

اسپانیایی‌ها وقتی که سرخپوستان را دوجین دوجین با چاقو مصدوم می‌کردند یا تکه‌هایی از بدن آن ها را می‌بریدند تا تندی تیغه خنجرهای خود را آزمایش کنند، هیچ فکر بدی در سر نداشتند! لاس کازاس تعریف می‌کند که چگونه روزی دو نفر از این اروپایی‌ها، به دو نوجوان سرخپوست برخورد کردند که هر یک، یک طوطی داشت؛ [اروپایی‌ها] طوطی‌ها را گرفتند و سرِ دو نوجوان سرخپوست را بریدند، به همین سادگی، از روی تفنن! کوشش‌های دفاعی سرخپوستان راه به جایی نبرد. اگر به کوه فرار می‌کردند، مورد تعقیب قرار می‌گرفتند و به قتل می‌رسیدند. لاس کازاس می‌نویسد: در نتیجه، آن ها با سکوتی مأیوسانه، در معدن‌ها و در نقاط دیگر کار می‌کردند، زجر می‌کشیدند و می‌مردند، زیرا کسی را نداشتند که بتواند به آن ها کمک کند ... اگر نوزادی به دنیا می‌آمد، به زودی جان می‌سپرد، زیرا مادرانشان آن‌قدر کار کرده و دچار سوءتغذیه بودند که شیر برای سیر کردن نوزاد خود نداشتند. هنگامی که [در سال 1503 میلادی]در کوبا بودم، طی سه ماه، هفت هزار نوزاد به همین دلیل جان سپردند. برخی از مادران از فرط نومیدی و درماندگی، نوزادان خود را در آب خفه می‌کردند. لاس کازاس نوشته‌است: وقتی وی در سال 1508 به اسپانیولا رفت، روی هم رفته 60 هزار نفر در جزیره زندگی می‌کردند، یعنی بین سال‌های 1494 تا 1508، بیش از سه میلیون نفر در اثر جنگ، بردگی و کار در معدن‌ها تلف شده بودند. آیا نسل‌های بعد این را باور خواهند کرد؟ حتی من که هم شاهد عینی و هم واقف بر مسئله‌ام، به سختی می‌توانم این را باور کنم!
داستان مردم آمریکا؛ هوارد زین؛ ترجمه خ.طهوری؛ صفحات 12 و 13