«با این پیشینه، [امام] خمینی از محبوبیت بی‌سابقه‌ای در میان توده‌ها، به‌ویژه صاحب‌کاران برخوردار است و با امکاناتی که برای فعالیت در اختیار دارد، از شانس بی‌سابقه‌ای برای موفقیت برخوردار است.» این جملات، بخشی از نوشته‌های بیژن جزنی، نظریه‌پرداز چریک‌های فدایی خلق، در اوایل دهه 1350 است. به گزارش پایگاه مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، جزنی این موضوع را زمانی مطرح کرد که رژیم پهلوی در اوج اقتدار خود قرار داشت؛ تمامی مخالفان خود را از بین می‌برد و سازمان‌هایی را که باهدف مبارزه مسلحانه شکل‌گرفته بود، نابود و بسیاری از رهبران آن ها را زندانی کرده بود. در این دوران، امام خمینی(ره) در عراق تبعید بود و رژیم سعی می‌کرد تمام راه‌های ارتباط داخل کشور را با ایشان، قطع کند. در چنین وضعیتی، یک فرد که به‌ گواه نوشته‌هایش، نگاه نقادانه به نیروهای مذهبی داشت، چگونه می‌توانست پیش‌بینی کند که رهبری حرکت انقلابی مردم ایران با امام خمینی(ره) خواهد بود؟ بیژن جزنی که رفتارهای منفعلانه حزب توده و جبهه ملی را در برابر محمدرضا پهلوی دیده بود، در جزوات خود همواره آن ها را مورد انتقاد قرار می‌داد. به‌ عنوان‌ مثال، جزنی در یکی از جزوات خود، حوادث اوایل دهه 40 را این‌گونه تحلیل می‌کند: «در این زمان، جبهه ملی به دو جناح تقسیم‌شده بود. یکی که به سفارش امینی از اقدامات تند سیاسی خودداری می‌کرد، اما از او امتیازی دریافت نمی‌کرد. این جناح به آمریکا وابسته بود و به دلیل همین سیاست، در برابر امینی سکوت می‌کرد؛ اما جناح دیگر، با همکاری درباری‌ها برای سقوط امینی تلاش می‌کرد». او سپس اشاره می‌کند:«سیاست‌های جبهه ملی سبب شد تا زمینه بازگشت دیکتاتوری فراهم شود.» جزنی ،حزب توده را نیز یکی از هموارکنندگان مسیر دیکتاتوری در ایران می‌دانست. او در کتاب «نبرد با دیکتاتوری» نوشته است که برخورد مکانیکی با مسائل و منتظر ماندن به امید تغییرات، ازجمله مشکلات حزب توده بعد از کودتای 28 مرداد بود و سپس، حزب توده را متهم می‌کند که به پیرو بی‌چون ‌و چرای سیاست‌های دولت شوروی مبدل شده است. جزنی با استناد به چرایی و چگونگی وقوع قیام 15 خرداد، استدلال می‌کند که اکنون، این امام خمینی است که می‌تواند «بسیج اجتماعی برای ایجاد انقلاب» به وجود آورد. جزنی استدلال می‌کند که مقاومت در برابر دیکتاتوری فردی و فشارهای روزافزون سیستم سرمایه‌داری وابسته محافظه‌کار و حمایت از نیروهای مخالف رژیم، ازجمله ویژگی‌های قیام 15 خرداد به رهبری امام خمینی است و همین موضوع باعث می‌شود تا در آینده، او نبض جنبش انقلابی ایران را به‌دست بگیرد. جزنی به خصلت ضددیکتاتوری امام خمینی(ره) اشاره و تأکید می‌کند که همین اصرار ایشان بر ضرورت مبارزه با دیکتاتوری، باعث می‌شود تا بیش ‌از پیش، نفوذش بین مردم بیشتر شود. بیژن جزنی، همین خط فکری را در کتاب مارکسیسم اسلامی نیز، دنبال و با استناد به توانایی امام خمینی(ره) برای مردمی کردن مبارزات علیه شاه، پیش‌بینی می‌کند که در آینده، نهضت انقلاب ایران توسط ایشان هدایت خواهد شد.

دیپلمات آمریکایی و آخرین سفیر این کشور در ایران بود. او پیش از ایران، مسئولیت کنسولگری آمریکا را در کلکته برعهده داشت. سولیوان در سال 1977 به ایران آمد و پس از واقعه تسخیر لانه جاسوسی، از کار برکنار و بازنشسته شد. وی بعدها خاطراتش را از دوران حضور در ایران، به رشته تحریر درآورد. کتاب خاطرات وی، با عنوان «مأموریت در ایران» به زبان فارسی ترجمه شده است.
 

شاه به قدرت رسیدن خود را مدیون آمریکایی‌ها بود؛ او هم در شهریور 1320 و هم در مرداد 1332، با حمایت آمریکایی‌ها سلطنت خود را حفظ کرد. کمبودی که محمدرضا پهلوی در سراسر حکومتش به واسطه بحران فقدان مشروعیت داشت، با حمایت آمریکایی‌ها کم‌رنگ می‌شد. اما آن ها مایل نبودند که دستشان در اداره امور ایران عیان باشد؛ به همین دلیل بود که شاه، گاه ژست‌هایی در مخالفت با آمریکایی‌ها می‌گرفت تا بتواند موقعیت ظاهری خود را به عنوان یک شاهِ مستقل تثبیت کند؛ اما این ژست‌های عوام‌فریبانه هم نتوانست مانع از «آمدن بخیه روی کار» شود و موضوع وابستگی تمام عیار او به ایالات متحده، اظهر من الشمس بود. پشت پرده برخی اعتراضات ظاهری شاه به آمریکا و این که یک بار در پاسخ به پرسش خبرنگاری گفته بود زمان باج دادن به چشم آبی ها به پایان رسیده است را، باید در سفارشی که «جان بولینگ»، سیاستمدار و دیپلمات آمریکایی، به وی کرد، جست‌وجو کنیم. بولینگ به شاه سفارش کرده بود که در اجرای بی‌قید و شرط دستورهای آمریکا، ظاهرش را چنان بیاراید که وابسته بودن او، آشکار نشود. در گفت‌وگو با دکتر موسی حقانی، تاریخ پژوه و معاون پژوهشی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، به بررسی ارتباط شاه و آمریکا، از این زاویه پرداختیم. وی در مصاحبه با خراسان، ضمن اشاره به موقعیت شاه در برابر آمریکایی‌ها، چرایی و چگونگی اتخاذ این سیاست را بررسی کرد.
    محمدرضا پهلوی، سلطنتش را مدیون آمریکایی‌ها بود؛ با این حال، به ویژه در اوایل دهه 1350، شاهد برخی اظهارات انتقادی شاه درباره عملکردهای ایالات متحده هستیم. دلیل اتخاذ این رویکرد از سوی شاه چه بود؟
همان‌طور که اشاره کردید، محمدرضا پهلوی به قدرت رسیدن خودش را مدیون آمریکایی‌ها بود؛ هر چند در شهریور 1320، این انگلیسی‌ها بودند که سلطنت را حفظ و آمریکایی‌ها را با خود هم‌رأی کردند. آمریکا از حدود سال 1325، به این نتیجه رسیده بود که باید از شاه و رژیم او حمایت کند. ارتباط میان پهلوی دوم و آمریکایی‌ها به تدریج گسترش پیدا کرد و پس از کودتای 28 مرداد 1332 به اوج خود رسید. در دهه 1340، آمریکایی‌ها برای حفظ منافع خودشان در ایران و همچنین، تثبیت جایگاه رژیم پهلوی در کشور، از شاه خواستند که اصلاحاتی انجام دهد؛ مسئول اجرای این اصلاحات علی امینی بود؛ اما شاه در سفر به آمریکا، مقامات این کشور را برای برکناری امینی راضی کرد و مسئولیت انجام اصلاحات مد نظر آمریکا را، خود برعهده گرفت. هنگامی که محمدرضا پهلوی مسئولیت اجرای برنامه‌های آمریکا را در ایران پذیرفت، «جان بولینگ»، مقام سیاسی سفارت آمریکا در تهران، ضمن صحبت‌هایی که بیشتر جنبه آموزش دادن به شاه داشت، از او خواست که در اجرای برنامه مد نظر دولت آمریکا، به گونه‌ای عمل نکند که جلوه بیرونی بدی داشته و آشکار باشد که شاه ایران، عامل اجرای برنامه‌هایی است که آمریکا به او دیکته می‌کند. به هر حال، آمریکایی‌ها به خوبی می‌دانستند که اگر واقعیت رابطه آمریکا و شاه عیان باشد، اصلاً وجهه خوبی ندارد.
    یعنی شاه باید به گونه‌ای عمل می‌کرد که رابطه‌اش با آمریکا، دوطرفه به نظر برسد.
دقیقاً؛ تأکید آمریکایی‌ها این بود که شاه باید مناسباتش با آمریکا را، مناسباتی دو طرفه نشان بدهد؛ ژست بگیرد و به گونه‌ای عمل کند که شک برانگیز نباشد. این‌که بعدها می‌بینیم محمدرضا پهلوی دکترین سیاست خارجی خودش را بر همین مبنا قرار داد و سعی کرد چنین وانمود کند که رابطه او و آمریکایی‌ها، یک رابطه دوطرفه است، در همین راستاست؛ در حالی که اسناد نشان می‌دهد این رابطه به هیچ وجه دو طرفه نبود و شاه، مجری مو به موی اوامر آمریکایی‌ها محسوب می‌شد. این موضوع برای رژیم شاه، به ویژه پس از سخنرانی پرشور حضرت امام(ره) در اعتراض به اعطای کاپیتولاسیون به آمریکایی‌ها در سال 1343، از اهمیت بیشتری برخوردار شد؛ چرا که مردم به رابطه شاه با آمریکا، حساس‌تر شدند.
    با این حال، ما در ارتباط شاه با آمریکایی‌ها، گاه شاهد اختلافاتی هستیم. مثلاً نوع برخورد کندی یا کارتر با شاه و تلاش محمدرضا پهلوی برای کمک مالی به ستاد انتخاباتی جمهوری‌خواهان، با این دیدگاه، چگونه قابل تحلیل و توجیه است؟
توجه داشته باشید که رابطه شاه با حکومت آمریکا، در همین چارچوبی که به آن اشاره کردم، تعریف شده بود؛ اما به هر حال، شاه با برخی از دولتمردان آمریکایی‌، رابطه بهتری داشت و ترجیح می‌داد با آن ها کار کند؛ به عنوان نمونه، همان‌طور که اشاره کردید، ترجیح محمدرضا پهلوی این بود که ارتباطش با حاکمیت آمریکا از کانال جمهوری‌خواهان برقرار شود؛ اما این به معنای آن نبود که وقتی دموکرات‌ها سر کار باشند، او از خواسته‌های آن ها عدول کند؛ ابداً! کارتر که یک رئیس‌جمهور دموکرات بود، در ژانویه سال 1978، در ضیافت شامی که شاه برای او در تهران ترتیب داده بود، بیشترین تمجیدها را از شاه کرد و شاید او را بیش از هر رئیس‌جمهور دیگر آمریکا، ستود. شاه در برابر خواسته‌های آمریکا، مقاومتی از خود نشان نمی‌داد؛ طبق روایت اسدا... علم، او فقط در جلسات خصوصی، گاهی به ظاهر دلخوری خود را از مطالبات دایمی آمریکایی‌ها ابراز می‌کرد؛ اما این اعتراض، فقط در حد حرف بود و وقتی به مرحله عمل می‌رسید، محمدرضا پهلوی در اجرای خواسته‌های آمریکا، تردید نمی‌کرد. هنگامی که وی قراردادی برای خرید تجهیزات مخابرات را با شرکت زیمنس آلمان امضا کرد و آمریکایی‌ها به او گفتند که باید قرارداد را لغو کند و با شرکت آمریکایی جنرال الکتریک قرارداد جدیدی ببندد، شاه فوراً تن به خواسته آن ها داد و قرارداد زیمنس را لغو کرد.
    این دلخوری‌های ظاهری معمولاً درباره چه مسائلی بود؟
به عنوان نمونه، شاه شاکی بود که چرا آمریکایی‌ها سلاح‌هایشان را به چند برابر قیمت رایج، در اختیار شاه می‌گذارند. اسدا... علم، در خاطراتش به این مسئله اشاره کرده و افزوده است که به شاه گفتم ظاهراً آمریکایی‌ها می‌خواهند درآمد اضافه ناشی از فروش نفت ما را هم یک‌جا بالا بکشند! یا مثلاً وقتی سایمون، یکی از اعضای وزارت خارجه آمریکا، حرفی انتقادی درباره شاه زد، محمدرضا پهلوی در یکی از سخنرانی‌هایش به او اعتراض کرد؛ اما معنای این رویکرد، عدم تمکین در برابر آمریکایی‌ها نبود.
    یکی از مباحثی که درباره همکاری شاه و آمریکایی‌ها مطرح می‌شود، این است که این همکاری‌ها، باعث ارتقای جایگاه محمدرضا پهلوی در منطقه می‌شد. آیا این ادعا مقرون به صحت است؟
ببینید، گاهی یک کشور در خارج از مرزهای خود دست به اقداماتی می‌زند که در چارچوب منافع خاصی که دنبال می‌کند، تعریف شده است. چنین اقدامی، البته می‌تواند به ارتقای جایگاه آن کشور در منطقه کمک کند؛ اما شاه این اقدامات را نه در راستای تحقق منافع ملی، بلکه همسو با سیاست‌های منطقه‌ای آمریکا انجام می‌داد؛ او ژاندارم آمریکایی‌ها در خاورمیانه بود و یکی از ستون‌های امنیتی غرب در این منطقه محسوب می‌شد. بنابراین نمی‌توان بین اقدامات شاه، با منافع تعریف شده ملی، ارتباطی منطقی پیدا کرد. به همین دلیل، نمی‌توان ادعا کرد که تکاپوهای شاه برای تحقق اهداف و منافع آمریکا، باعث ارتقای جایگاه او در منطقه می‌شد.
 

محمدرضا پهلوی سعی می‌کرد با افزایش درآمدهای نفتی‌اش، در گام نخست، وضعیت داخلی را تثبیت و در گام بعدی، جایگاه منطقه‌ای خود را، تضمین کند و در عین حال، با مناسبات محرمانه، ضرر دوستان غربی و به ویژه آمریکایی‌اش را که در جریان افزایش قیمت نفت، به وجود می‌آمد، به انحای مختلف، از جمله تخفیفات عمده و محرمانه، جبران کند. به گزارش پایگاه مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، در پی سقوط دولت مصدق، انگلستان توانست با همراه کردن آمریکایی‌ها با خود، نه تنها ضرر و زیان ناشی از ملی شدن صنعت نفت را از دولت ایران بگیرد، بلکه استمرار استیلای خود را بر این صنعت بنیادین نیز، تا 40 سال بعد تضمین کند. این موضوع با انعقاد قرارداد کنسرسیوم نفتی سال 1333 عملی شد. شاه در اواخر دهه 1340 و طی نیمه اول دهه 1350 و در راستای بلندپروازی‌هایش، تلاش می‌کرد سازمان تازه‌تأسیس اوپک را برای بالا بردن میزان فروش نفت، تحت فشار قرار دهد تا از این طریق، پول بیشتری به دست آورد. با اوج گرفتن جنگ میان اعراب و رژیم صهیونیستی و بالارفتن قیمت نفت، به نظر می‌رسید که شاه به خواسته خود رسیده باشد؛ اما کیسینجر، در یک پیام محرمانه به شاه اعلام کرد که فشار وی بر سازمان اوپک برای افزایش صادرات نفتی، در واقع به صورت غیر مستقیم، موجب کم شدن قدرت دولت‌های غربی در مقابل شوروی می‌شود. در چنین موقعیتی، کشورهای غربی تا حدی راغب بودند با شخصیت‌بخشی کاذب به شاه، از او بخواهند با به اصطلاح نفوذی که در اوپک و در میان کشورهای نفت‌خیز دارد، مانع افزایش قیمت نفت شود و طبق گزارش اسدا... علم، این ترفند ظاهراً مؤثر بود. علاوه بر این، دولت هویدا نیز بر اثر مشکلات ناشی از تعهدات فراوان مالی که به‌سبب طرح‌های عمرانی و خریدهای نظامی شاه، بعد از سال 1354، ایجاد شده بود، می‌خواست میزان فروش سالانه نفت را کاهش دهد. در این بین، نباید از نظر دور داشت که هویدا، در مباحث مورد اختلاف ایران و غرب، تا آن‌جا که امکان داشت، سعی می‌کرد جانب غربی‌ها را بگیرد. مسئله نفت نیز، یکی از همین موارد به شمار می‌رفت. علم در خاطراتش به این نکته اشاره می‌کند که اساساً هویدا بی‌کفایت‌تر از آن بود که بتواند در حوزه انرژی (به صورت عام) و مسئله نفت (به صورت خاص)، حرفی برای گفتن داشته باشد و حرف اول و آخر را در این موارد، شخص شاه می‌زد.