به مناسبت سالروز حرکت کاروان امام رضا(ع) از مدینه به سوی مرو
تعداد بازدید : 69
همراه با موکب رضوی،از حجاز تا خراسان
گروه اندیشه
info@khorasannews.com
دعوت همراه با تهدید مأمون، سرانجام موجب شد که حضرت رضا (ع)، ناچار به اجابت این دعوت اجباری شوند و به سمت مرو حرکت کنند؛ سفری که به تعبیر آن حضرت، بازگشتی در آن نبود. روایتهای تاریخی، از ناراحتی و نارضایتی امام(ع) برای حرکت به سمت مرو حکایت دارد. امام (ع) برای آخرین وداع با جد بزرگوارشان، رسول خدا(ص)، به حرم مطهر آن حضرت مشرف شدند و با تأثر فراوان با پیامبر خدا(ص) وداع کردند. آنگاه، تمامی وکلا و اصحاب خود را گرد آوردند و اعلام کردند که پس از شهادت ایشان، امام جواد(ع) عهده دار منصب امامت هستند. سپس، با اهلبیت خود وداع کردند و در این وداع، فرمودند تا بر خلاف رسم آن دوران که گریه پشت سرِ مسافر را غیرمتعارف و نامبارک می دانستند، برای ایشان با صدای بلند گریه کنند. به این ترتیب، کاروان امام رضا(ع)، مدینه را به مقصد مرو، ترک کرد.
حرکت در مسیری نامتعارف
درباره مسیر حرکت امام رضا(ع) در این سفر طولانی، روایتهای مختلفی وجود دارد. تا کنون، کتابها و مقالات متعددی در این باره به رشته تحریر درآمده است. قدر مسلّم آن است که مأمون به مأموران خود دستور داده بود تا امام(ع) را از مسیری عبور دهند که کمترین امکان دیدار مردم با آن حضرت، وجود داشته باشد. این مسیر، از مدینه به بصره، از بصره به اهواز، از اهواز به فارس و سپس، از راه کویر و بیابان بین فارس و خراسان، به مرو ختم میشد؛ مسیری که در آن، حداکثر فاصله از مناطق شیعهنشین، حفظ شده بود و کاروانیان، باید از مناطقی که گاه نامتعارف به نظر میرسید، عبور میکردند. به طور کلی، هدف آن بود که در این سفر اجباری، برای امام رضا(ع) فرصتی به منظور ارتباط با مردم و شناخته شدن آن حضرت توسط افرادی که با اهلبیت(ع) و آموزههای آن بزرگواران، آشنایی چندانی نداشتند، فراهم نشود.
جغرافیای سفر امام رضا(ع) از مدینه تا مرو
از نظر جغرافیایی، سفر امام رضا (ع) را میتوان به پنج مرحله تقسیم کرد: 1- از مدینه تا بصره، 2- از بصره تا فارس، 3- از فارس تا یزد، 4- از یزد تا خراسان، 5- مسیر خراسان تا مرو. برخی روایتهای تاریخی حکایت از آن دارد که امام رضا(ع)، ابتدا از مدینه به مکه رفتند و پس از زیارت خانه خدا، رهسپار بصره شدند. در این روایتهای تاریخی، به همراهی امام جواد(ع) با پدرشان تا شهر مکه، اشاره شده است. در بصره، شهری که نخستین مقصد کاروان امام رضا(ع) در مسیر رسیدن به مرو بود، دوستداران اهلبیت(ع) در اقلیت قرار داشتند. کاروان امام(ع)، زیاد در بصره متوقف نشد و بلافاصله به سمت فارس حرکت کرد.آن حضرت در اهواز، به سختی بیمار شدند. منابع تاریخی، دلیل این بیماری را هوای گرم و مرطوب اهواز دانستهاند. ظاهراً زمان ورود امام رضا(ع) به این شهر، با فصل تابستان مقارن بود. به هر حال، کاروان تا بهبودی نسبی امام(ع) در اهواز توقف کرد و سپس، راه خطه فارس را پیش گرفت. گزارشی دقیق از هنگام خروج آن حضرت از اهواز در دست است که نشان میدهد کاروان امام رضا(ع)، از منطقه «پُل اربق» (اربک) عبور کرده و به شهر «ارجان»(بهبهان)، رسیده است. امروزه در این شهر، مکانی موسوم به قدمگاه امام رضا(ع) وجود دارد و مورد توجه عموم است. ظاهراً در ادامه مسیر، کاروان راه شهر «ابرقو» یا «ابرکوه» را در پیش گرفت که امروزه در استان یزد قرار دارد و در این شهر نیز، امروزه زیارتگاهی با عنوان قدمگاه امام رضا(ع)، موجود است. بر اساس گزارش منابع تاریخی، کاروان از اهواز و از مسیر فارس به سمت خراسان رفت، اما خبری از عبور آن از شهر شیراز در دست نیست. برخی از مورخان و پژوهشگران معتقدند که فقدان گزارش مربوط به عبور کاروان امام(ع) از شیراز، نشان میدهد که مسیر عبور آن، از راه باستانی بهبهان به پاسارگاد و از آنجا به سمت کوههای «کهگیلویه» بوده است. با وجود نزدیک بودن شهر «اصطخر» به مسیر حرکت کاروان، که در آن روزگار شهری آبادان محسوب میشد، مأموران مأمون، امام رضا(ع) را به سمت آن شهر نبردند و کاروان آن حضرت، پس از عبور از مسیری کوهستانی، وارد جادهای شد که به شهر یزد میرسید. در آن روزگار، یزد شهری کوچک بر کرانه کویر بود که جمعیت و اهمیت چندانی نداشت. امروزه در اطراف این شهر، میتوان چند زیارتگاه با عنوان قدمگاه امام رضا(ع) مشاهده کرد که میتواند به عبور کاروان از این منطقه، دلالت داشته باشد.
ورود به نیشابور
مسیر حرکت امام رضا(ع) از یزد تا نیشابور، چندان دقیق و قابل احصا نیست. در منابع تاریخی، تناقضهای فراوانی درباره منازل طی شده توسط کاروان امام(ع) دیده میشود. به هر حال، از آنجا که مسیر حرکت کاروان طوری طراحی شده بود که از مناطق کمجمعیت عبور کند، روایت عبور آن حضرت از شهرها و روستاهای بین یزد و نیشابور، کمتر در حافظه تاریخی مردم این مناطق ثبت شده است و آنچه که امروزه شنیده میشود، روایتهایی است که بیشتر آنها، سندیت تاریخی چندانی ندارد. به همین دلیل، رهگیری مسیر عبور کاروان امام رضا(ع) در این مناطق، دشوار است. اما درباره ورود امام(ع) به نیشابور، معمورترین شهر خراسان در آن دوره، گزارش ها و مستندات فراوانی در دست است که باید روایت حدیث مشهور و شریف «سلسلة الذهب» برای علما و طلاب نیشابور توسط امام رضا(ع) را، مشهورترینِ آنها دانست. افزون بر این، شواهد متعددی از ورود امام رضا(ع) به نیشابور وجود دارد که قدمگاه مشهور آن حضرت، در روستایی به همین نام، در مسیر جاده مشهد به نیشابور، از جمله آنهاست. طبق گزارش سفرنامه نویسانی مانند ناصر خسرو، پیش از هجوم مغولان به خراسان، در قرن هفتم هجری قمری، مکانهای متعددی در شهر نیشابور به امام رضا(ع) منسوب بود که از آن جمله میتوان به حمامی که آن حضرت در آن استحمام فرموده بودند، اشاره کرد. بیشتر این مکانها که به شدت مورد احترام مردم بود، با هجوم مغولان ویران شد و امروز اثری از آنها وجود ندارد.
ورود به توس
مسیر حرکت امام رضا(ع) از نیشابور تا مرو، بیش از سایر مسیرهای سفر کاروان آن حضرت، قابل احصا و شناسایی است. طبق روایات تاریخی، کاروان پس از خروج از نیشابور، در مکانی به نام «دهسرخ» متوقف شد. مشهور است که در این مکان، امام رضا(ع) با دست مبارک خود، زمین را برای به دست آوردن آب و وضو گرفتن، حفر فرمودند و چشمهای جوشید که تا امروز باقی و مورد احترام مردم و زائران است. طبق برخی روایتهای تاریخی، کاروان امام رضا(ع) در نزدیکی «کوهسنگی» که امروز در جنوب شهر مشهد قرار دارد، توقف کرد و آن حضرت، از خداوند متعال، برای ظروفی که از سنگ این کوه تراشیده میشود، برکت مسئلت فرمودند. مقصد بعدی کاروان امام(ع)، منطقه توس بود. آن حضرت در قریه سناباد اقامت کردند و مورد استقبال گرم مردم و بزرگان این منطقه قرار گرفتند. روایتها و احادیثی از امام رضا(ع) نقل شده است که آن حضرت هنگام ورود به توس، محل شهادت و دفن خود را، این منطقه معرفی کردهاند.
عبور از سرخس
کاروان امام(ع) در ادامه سفر خود، از توس به سمت سرخس حرکت کرد تا از این شهر، به سوی مرو برود. طبق روایات تاریخی، مأمون دستور داد در سرخس، امام رضا(ع) را زندانی کنند. دلیل این کار، واهمهای بود که پس از رسیدن خبر ایراد سخنرانی امام(ع) در نیشابور و بیان حدیث «سلسلة الذهب»، در دل مأمون ایجاد شد. واقعیت آن بود که امام رضا(ع)، با روایت حدیث مذکور، بر حقانیت اهلبیت(ع) نسبت به حکومت بر جامعه اسلامی تصریح فرمودند و مشروعیت خلافت جائر عباسی را زیر سوال بردند. از سوی دیگر، استقبال پرشور مردم از امام رضا(ع)، به ویژه در نیشابور، مأمون را دچار بیم و هراس شدیدی کرده بود. با این حال، این حبس زیاد به طول نینجامید و مأمون که خود اسباب مسافرت امام(ع) را فراهم کرده و آن حضرت را به اجبار از مدینه به مرو آورده بود، ناچار شد به حبس امام رضا(ع) خاتمه و به حرکت کاروان به سمت مرو، فرمان دهد. سرخس، آخرین شهری بود که کاروان امام(ع)، پیش از ورود به مرو، وارد آن شد.
منبع: پایگاه اینترنتی آستان قدس رضوی