منوچهر مهران؛ اعجوبه مشهدی ورزش ایران
چگونه نخستین دبیر ورزش مشهد، بانی اولین ورزشگاه نوین شهرش شد، برای اولینبار پرچم ایران را بر فراز دماوند به اهتزاز درآورد، اولین مجله حرفه ای ورزش ایران را بنیان نهاد و به تأسیس رشته غارنوردی همت گماشت؟
جواد نوائیان رودسری – همه میدانیم که ورزش، باعث سلامتی جسم و نشاط روح است؛ اصلاً جامعه اهل ورزش را باید جامعهای پرنشاط و سرزنده دانست. این وسط، البته برخی از ما رغبتی به ورزش نشان نمیدهیم و باید کسی باشد که سرِ شوقمان بیاورد و راه را نشانمان بدهد. چنین افرادی، گوهرهای ارزنده هر اجتماعی محسوب میشوند و زندهیاد منوچهر مهران، یکی از این گوهرهای ارزنده بود؛ نسل من و بعد از من، احتمالاً نام منوچهر مهران را نشنیدهاند، اما اسم سالن «مهران» مشهد، جایی که مسابقات والیبال و فوتسال شهر در آن برگزار میشود، برای همه ما آشناست؛ سالنی که نام و یاد منوچهر مهران را تداعی میکند؛ مردی که بنیانگذار ورزش نوین در خراسان بود، نخستین معلم ورزش دبیرستانهای مشهد و نخستین مشهدیای که به قله دماوند صعود کرد. منوچهر مهران، کلکسیون افتخارات ورزشی بود و برخی معتقدند که ورزش نوین در خراسان، با او و اقداماتش آغاز شد. امروز میخواهم یاد مهران را در صفحه تاریخ روزنامه خراسان، روزنامه کهنسال شهر او، مشهد، زنده کنم. همراهی شما مایه امتنان و افتخار است.
شازدهای که دبیر ورزش شد
منوچهر مهران، در سال 1291ش در مشهد به دنیا آمد، یعنی حدود 109 سال قبل. خانواده متمول و زمینداری داشت و ظاهراً نسب پدرش به قاجارها میرسید و نامخانوادگیشان «شاهزاده» یا «شازده» بود؛ اما منوچهر نامخانوادگی مهران را برای خودش انتخاب کرد؛ باورش این بود که با نامخانوادگی «شازده»، نمیشود سراغ مردم رفت و با آنها ارتباط برقرار کرد. کودکی و نوجوانی پرنشاط او در کوچهپسکوچههای مشهد قدیم گذشت؛ مهران عاشق ورزش بود، بهویژه ورزشهای نوین؛ فوتبال را دوست داشت، عاشق کوهنوردی و غارنوردی بود و اگر کاری به کارش نداشتند، دوست داشت دایم بدود و از دویدنش رکورد بگیرد! این بود که وقتی در سال 1308ش، دیپلم گرفت و از سربازی برگشت، یکراست رفت به سراغ شغل معلم ورزش. بار اولی بود که چنین شغلی در مشهد پا میگرفت. بعد از تأسیس دبیرستان فردوسی، منوچهر مهران نخستین دبیر ورزش آن شد و کاری کرد کارستان. تیم فوتبال مدرسه فردوسی، زیرنظر او پا گرفت و به یکی از تیمهای قدرتمند فوتبال مشهد تبدیل شد. مهران حتی یکبار در تیم منتخب مشهد، در کسوت بازیکن، مقابل تیم منتخب شوروی هم بازی کرد! او با اقداماتش همه جوانان را سر شوق آورده بود. هر هفته برنامه کوهنوردی داشت و قلههای اطراف مشهد را یکی پس از دیگری، با شاگردانش فتح میکرد؛ اسم این برنامه را گذاشته بود «طرح فتح قلل همجوار». این برنامه کوهپیمایی با همراهی «علینقی پرتوی»، دوست و همکار او و استقبال گسترده دانشآموزان برگزار میشد. مدتی بعد، مهران دریافت که مشهد به دلیل فقدان تأسیسات ورزشی، نمیتواند در این زمینه، رشدی مانند ورزش پایتخت داشته باشد؛ به همین دلیل، میدان معروف به «دوچرخه» را در کنار مسجد حاجفضلا...خان، جایی که امروز سالن ورزشی مهران در آن قرار دارد، از آستانقدس گرفت و سنگ بنای نخستین ورزشگاه نوین را در مشهد گذاشت؛ هرچند که زنده نماند تا ثمره تلاشهایش را ببیند. مهران در سال 1318ش، برای ادامه فعالیت در رشتههای مختلف ورزشی، راهی تهران شد.
از فتح دماوند تا تأسیس غارنوردی
سال 1319ش، برای منوچهر مهران یک سال سرنوشتساز بود؛ اولاً، با همسرش آشنا شد و ازدواج کرد و ثانیاً، فرصتی یافت تا به رؤیای خودش جامه عمل بپوشاند؛ کدام رؤیا؟ صعود از قله 5610 متری دماوند. مهران اولین مشهدیای بود که به قله دماوند صعود میکرد؛ اما بهغیر از این افتخار، او افتخار دیگری را هم با این صعود به دست آورد؛ مهران برای نخستینبار، پرچم ایران را بر فراز قله دماوند نصب کرد؛ کاری که قبل از او انجام نشده بود. نه اینکه ایرانیان تا آن زمان به قله صعود نکرده بودند؛ نه! نخستینبار در سال 1236ش، محمدصادقخان قاجار این کار را انجام داد، اما تا پیش از صعود مهران، هیچکس پرچم ایران را بر فراز دماوند نصب نکردهبود؛ این صعود 10 روز طول کشید و در تابستان سال 1319ش انجام گرفت. در همین سالها بود که او به اسکی هم علاقهمند شد و در ارتفاعات اطراف تهران این ورزش پرهیجان را هم تجربه کرد.
باشگاه نیرو و راستی
با عبور از وقایع شهریورماه 1320 و آرامشدن اوضاع، منوچهر مهران تصمیم گرفت نخستین باشگاه ورزش حرفهای را در ایران تأسیس کند؛ باشگاه نیرو و راستی، بهراستی اولین باشگاه ورزشی ایران بود. پیش از آن، باشگاهها را برای فعالیت در رشتهای خاص تأسیس میکردند، اما باشگاه «نیرو و راستی»، باشگاهی با رشتههای ورزشی متنوع بود؛ فوتبال، کشتی، اسکی، کوهنوردی و حتی غارنوردی! منوچهر مهران بنیانگذار رشته غارنوردی در ایران بود؛ او در سال 1323ش، رهبری یک گروه 45 نفره را برای غارنوردی در غار شاپور، واقع در نزدیکی کازرون، برعهده گرفت. این نخستینبار بود که غار شاپور توسط یک تیم غارنوردی ایرانی کاوش میشد. مهران در سال 1324ش، به همراه یک گروه 75 نفره، همین عملیات را در غار مغان مشهد انجام داد. همزمان با تأسیس باشگاه نیرو و راستی، مجله ورزشیای نیز، با کمک همسر مهران، منتشر شد. نام مجله هم، مانند نام باشگاه، «نیرو و راستی» بود. این مجله را نخستین مجله حرفهای ورزش در ایران میدانند. البته قبل از «نیرو و راستی» هم، معدود مطبوعاتی در زمینه ورزش منتشر شده بود؛ مثل ضمیمه ورزشی روزنامه «ایران ما»، اما هیچکدام از آنها، اولاً دوامی نیاوردند و ثانیاً، بهطور اختصاصی مربوط به ورزش نبودند.
پاییز مهران
پاییز سال 1326ش، پاییز عمر منوچهر مهران هم بود. قرار بود به همراه تعدادی از ورزشکاران باشگاه نیرو و راستی، برای برگزاری مسابقات ورزشی به ترکیه برود. اما همینکه پایش به ترکیه رسید، ناگهان بیماری قلبی به سراغش آمد؛ قفسه سینهاش به شدت درد گرفت و آنجا بود که فهمید سالهاست با بیماری قلبی زندگی میکند و عین خیالش هم نیست. او را فوری به تهران بازگرداندند، اما درمان مهران موفقیتآمیز نبود. روز 19 آذرماه سال 1326، منوچهر مهران، چهره مشهور و محبوب ورزشی مشهد و ایران، در 35 سالگی دارفانی را وداع گفت. پیکر او پس از تشییعی باشکوه بر دستان ورزشکاران باشگاه نیرو و راستی، در گورستان تاریخی «ظهیرالدوله» به خاک سپرده شد.