گهواره خراسان جنوبی روی50 گسل فعال
نویسنده : هاجر فرخ نژاد info@khorasannews.com
تاریخ زلزله های به وقوع پیوسته در خراسان جنوبی را که ورق می زنی برخی صفحات این کتاب از مخاطرات طبیعی مرگبار و مخربی سخن می گوید که از ذهن تاریخ منطقه محو نخواهد شد.از آخرین زمین لرزه مخرب خراسان جنوبی حدود یک دهه می گذرد هر چند در این مدت هم زمین این استان بارها و بارها لرزیده است اما به اندازه زلزله ای که با فعال شدن گسل اردکول محدوده هایی از شهرستان های زیرکوه و درمیان را با قدرت 7.3 ریشتر لرزاند، نبود زیرا زلزله آن سال هزار و 550 کشته و زحمی برجا گذاشت.تن زمین خراسان جنوبی به واسطه قرارگیری بر گسل های فعال و پنهان همیشه می لرزد اما گاهی تکان های زمین آن قدر قوی است که سازه های انسان ساز روی آن هم این تکان ها را تاب نمی آورد، بر سر ساکنانش آوار می شود و خسارت جانی و مالی به بار می آورد.
کتاب تاریخ زلزله
قبل از این که به حساسیت موضوع زمین لرزه در خراسان جنوبی که هر 12 سال یک بار زلزله ای مخرب را تجربه کرده است پرداخته شود لازم است کتاب تاریخ زلزله های مخرب این استان را ورق بزنیم.اولین زلزله مخرب خراسان جنوبی سال 47 به ثبت رسید که در منطقه دشت بیاض و فردوس رخ داد و بالای هفت ریشتر قدرت داشت.در این زلزله مخرب تاریخی 12 هزار واحد مسکونی برسر ساکنان آوار شد و حدود 70 هزار نفر هم در مناطق دشت بیاض، کاخک و فردوس جان باختند.دومین زلزله ویرانگری که در این استان رخ داد زمین لرزه سال 57 در منطقه طبس است که عنوان ماندگارترین زلزله عصر حاضر ایران را به خود گرفت.این زمین لرزه که با قدرت نزدیک به هشت ریشتر رخ داد 70 درصد مردم این منطقه یعنی 19 هزار و 600 نفر را به کام مرگ برد و در یک چشم بر هم زدن شهر تاریخی طبس به تلی از خاک مبدل شد و اثری جز ویرانی از این شهر زیبا و تاریخی کویر باقی نماند.زلزله 7.3 ریشتری اردکول در سال ۷۶، زلزله پنج ریشتری زیرکوه در ۱۵ آذر ماه ۹۱ و زمین لرزه قاین از رخداد های غیر مترقبه خراسان جنوبی است که علاوه بر قربانیان، خسارات مالی هنگفتی هم در پی داشت.آن طور که خبرگان زمین شناسی می گویند همه مساحت خراسان جنوبی بر روی گسل قرار دارد و رخداد 24 حادثه طبیعی در دفتر طبیعت این استان ثبت شده است.پس با این تفاسیر باید مدیریت بحران استان بیش از پیش آمادگی لازم را در برابر حوادث و مخاطرات طبیعی داشته باشد.
سرچشمه های لرزه زا
سوال این جاست سرچشمه های لرزه زا در خراسان جنوبی کجاست و کدام نقاط بیشتر در معرض خطر قرار دارد؟
دکتر «محمد مهدی خطیب» متخصص در زمین شناسی و لرزه زمین ساخت، حدود 30 سال است که درباره زلزله ها، منشاء و عامل رخداد آن در گستره شرق ایران مطالعه می کند و این مطالعات هم به شناسایی گسل های فعال و ویژگی های آن در این گستره از خاور ایران زمین منجر شده است.
در سه دهه عمر علمی که به عنوان عضو هیئت علمی دانشگاه بیرجند و رئیس انجمن علمی زمینساخت و زمینشناسی ساختمانی ایران بر روی این کارگذاشته خصوصیات گسل های فعال را مطالعه کرده است و برخی از گسل های فعال را هم که شناخته شده نبود، شناسایی کرد و این نتایج علمی نیز در قالب مقاله ها، کنفرانس ها و پایان نامه ها به جامعه علمی ارائه شد.به گفته وی، نکته مهم در موضوع ارزیابی خطر زمین لرزه در هر منطقه ای، ابتدا شناسایی عامل رخداد آن یعنی شناسایی سرچشمه های زمین لرزه است که این یکی از مهم ترین گام هایی است که در هر منطقه باید برداشته شود و اگر این قدم را برداریم می توانیم راه های کاهش مخاطرات زمین لرزه را هم به صورت علمی ارزیابی کنیم.وی می گوید: بعد از تقسیم خراسان و تشکیل خراسان جنوبی، همه گستره خراسان جنوبی که قسمتی از گستره سیستان و بلوچستان و خراسان رضوی را هم شامل می شود در محدوده مطالعه قرار گرفت زیرا هر چند برای هر یک از استان ها مرز سیاسی تعیین شده است اما مفاهیم زمین شناختی و لرزه زمین ساختی از این مرزها تبعیت نمی کند.
دو سیستم گسلی فعال عمده
دکتر «خطیب» ادامه می دهد : به عنوان مثال خراسان جنوبی دارای دو سیستم گسلی فعال عمده است که از جمله آن می توان به گسل نهبندان اشاره کرد و بخش شمالی این گسل در خراسان جنوبی و بخش جنوبی آن در سیستان و بلوچستان قرار دارد یا سیستم گسل نایبندان بخش جنوبی آن در استان های کرمان و هرمزگان و بخش شمالی آن در خراسان جنوبی و شمالی واقع شده است. وی بیشتر ساختارها و عوامل رخداد زمین لرزه در شرق ایران را مورد مطالعه قرار داده است اما چون اهل خراسان جنوبی است بیشترین مطالعات را متمرکز بر گستره این استان کرده است.نتایج 28 سال کار علمی او نشان از این دارد که خراسان جنوبی دارای 50 گسل فعال است که در این شرایط شاهد زمین لرزه های ویرانگر بوده و شواهد زمین شناسی نیز بیانگر فعال بودن این گسل هاست.وی با اشاره به نتایج دست یافته ادامه می دهد :این پایان کار نیست زیرا علاوه بر گسل های فعالی که در سطح زمین وجود دارد تعدادی گسل فعال هم می تواند در زیر زمین وجود داشته باشد که به آن ها گسل های پنهان می گویند.به گفته وی در این شرایط همه سعی بر این است که پایان نامه های کارشناسی ارشد و دکترای دانشجویان زمین ساخت به سمت مسائل منطقه ای خراسان جنوبی هدایت شود تا بتوان به کمک این تحقیقات دانش بیشتری را از سرچشمه های لرزه در این استان به دست آورد.به گفته وی از گسل های شناسایی شده در خراسان جنوبی 12 گسل پنهان است و چند گسل پنهان دیگر هم وجود دارد که هنوز درباره وجود آن به یقین نرسیده ایم . به علاوه گسل های شناسایی شده همه محدوده خراسان جنوبی را در برمی گیرد.
نقاط حساس
پرسش دیگر این است که کدام نقاط خراسان جنوبی حساس تر است و بیشترین خطر زلزله را دارد؟
پاسخ این استاد دانشگاه به پرسش طرح شده این است که سیستم گسل نهبندان که شهرهای نهبندان، سربیشه، درمیان و زیرکوه را متاثر میکند فعال ترین سیستم گسلی درگستره خراسان جنوبی است و بعد از آن هم سیستم گسلی خضری دشت بیاض است که این منطقه را تحت تاثیر قرار می دهد.همچنین سیستم های گسلی نایبند طبس، فردوس، شمال، جنوب و مرکز بیرجند از دیگر سیستم های گسلی فعال خراسان جنوبی محسوب می شود.وی می گوید: در بیرجند سه گسل فعال است که مهم ترین آن گسل مرکزی این شهر است که از چهار راه بولوار صیاد شیرازی شروع می شود و به سمت خیابان حکیم نزاری ادامه می یابد و از این مسیر به آرامستان ختم می شود که محدوده بافت فرسوده بیرجند را در برمی گیرد و منطقه ای حساس است بنابراین ساخت و ساز جدید در مسیر این گسل توصیه نمی شود. به گفته وی دو گسل دیگر هم در شمال و جنوب بیرجند وجود دارد که اگر هرکدام فعال شود تبعاتی نامطلوب خواهد داشت. البته این را هم باید در نظر داشت اگر زلزله ای رخ دهد نه تنها این مناطق، بلکه همه شهر در مقابل آن ایمن نخواهد بود اما آسیب پذیری مسیر های گسل مرکز استان بیشتر است پس باید در دیگر مناطق هم کدهای لرزه های معرفی شده را رعایت کرد تا خسارت های زمین لرزه کاهش یابد.
ساخت و سازهای ایمن
چه قدر ساخت و سازها در مسیرهای گسلی ایمن است و آیا از نتایج تحقیقات محققان دانشگاهی در مهندسی شهری استفاده می شود؟
به گفته عضو هیئت علمی گروه زمین شناسی دانشگاه بیرجند، وظیفه محقق دانشگاهی نظارت نیست بلکه تولید علم و دانش است و هر دستگاه، نهاد و فردی هم که بخواهد، نتایج این تحقیقات و پژوهش ها در اختیارش قرار می گیرد و هیچ خساستی هم دراین زمینه به خرج نمی دهیم.دکتر «خطیب» در پاسخ به این سوال که دستگاه ها تا چه حد به توصیه های علمی محققان دانشگاهی عمل می کنند؟ می افزاید: باید از دستگاه های اجرایی مرتبط در امور مهندسی شهری پرسید اما به همه متولیان امر در حوزه مهندسی شهری مسیر فعال ترین گسل ها اعلام شده است.وی در پایان سخنانش با تاکید بر این که مردم باید با رعایت اصول فنی خسارات مخاطرات طبیعی را به حداقل برسانند، می گوید: تاکنون هیچ کس نتوانسته است زمان وقوع زلزله را پیش بینی کند اما براساس آمارها به طور متوسط هر ۱۲ سال در خراسان جنوبی زلزله ای رخ داده است بنابراین باید آگاه و هوشیار بود.
مکلف به اجرای قوانین
مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان جنوبی هم با اشاره به این که در استان، پروژه مطالعاتی درباره نقاط زلزله خیز و نا امن دردست اقدام نیست اظهار می کند: در کارگروه زلزله، دستگاه های مرتبط با حوزه ساخت و ساز مانند راه و شهرسازی، سازمان نظام مهندسی، شهرداری ها و... مکلف به اجرای قوانین در این زمینه به طور کامل شده اند زیرا اگر خاستگاه و پایه واساس ساخت و سازها اصولی و درست باشد به طور حتم آسیب های زلزله هم خیلی کمتر خواهد شد. مهندس«میرجلیلی» می گوید: در زمان وقوع زلزله نمی توان کاری انجام داد و باید همه مسائل و ساخت و سازهای اصولی و فنی قبل از وقوع حادثه در نظر گرفته شود تا شاهد حوادث و خطرهای کمتری در زمان وقوع آن باشیم.وی از در دست مطالعه بودن پروژه پهنه بندی و ریز پهنه بندی زلزله به صورت کشوری خبر می دهد و می افزاید: در استان، اداره کل راه و شهرسازی و شبکه لرزه نگاری در حال مطالعه بخش استانی این پروژه ملی هستند که تا دو سال دیگر این پروژه به پایان می رسد و آن زمان می توان به طور دقیق اعلام کرد که چه نقاطی امن است و در چه مناطقی نمی توان ساخت و ساز انجام داد.به گفته وی، این کار تحقیقاتی بزرگ در حال انجام است و گمانه زنی های خاص علمی در این زمینه انجام شده است تا پروژه مطالعاتی پهنه بندی و ریز پهنه بندی خطر زلزله در نقاط مختلف کشور به سرانجام برسد.
150 هکتار در حریم قرمز
رئیس اداره برنامه ریزی، تجهیز منابع و اقتصاد مسکن اداره کل راه و شهرسازی خراسان جنوبی هم در گفت و گو با «مهر» می گوید: در گستره شهرهای بیرجند، قاینات، نهبندان و خضری دشت بیاض مطالعاتی با عنوان پهنه بندی گسل های فعال انجام شده است.«وحید داعی» با بیان این که حریم گسل ها در محدوده بیرجند هم شناسایی شده است، می افزاید: حریم گسل ها به طور معمول به سه دسته حریم قرمز (ساخت و ساز مسقف ممنوع)، زرد (احتیاط و ساخت با ضوابط ویژه) و سبز (بدون هرگونه محدودیت در ساخت) مشخص می شود.به گفته وی حدود ۱۵۰ هکتار از زمین های واقع در اراضی پادگان ۰۴ روی حریم قرمز قرار دارد که به فضای سبز اختصاص یافته است.وی با بیان این که ساخت و ساز مسقف در حریم قرمز ممنوع است، می افزاید: در ساخت و سازهای شهری و مسکن مهر حریم گسل ها رعایت شده است.وی با اشاره به وضعیت استحکام ساختمان های مرکز استان در مقابل زلزله، می گوید: در صورت وقوع زلزله نمی توان خط قرمز مشخصی را برای این موضوع مطرح کرد و عوامل متعددی در تخریب ساختمان ها موثر است.بسیاری از ساختمان هایی که در شهر بیرجند پس از تصویب قانون نظام مهندسی در سال ۷۴ ساخته و مقررات ملی ساختمان در آن رعایت شده است، استحکام قابل قبولی را در مقابل زلزله مد نظر مهندس محاسب دارند.با این وجود سوال این جاست که چرا وقتی خراسان جنوبی گویی لرزان است و هر 12 سال زمین لرزه مخربی را تجربه کرده باز هم شاهد ساخت و سازهایی در حریم گسل هایی از جمله در شهر بیرجند هستیم و در این میان نقش نظارتی مسئولان در کجای کار قرار دارد؟
مهم ترین نکات پرونده
* عضو هیئت علمی دانشگاه بیرجند: از گسل های شناسایی شده در خراسان جنوبی 12 گسل پنهان است.
* دکتر خطیب: سیستم گسل نهبندان که شهرهای نهبندان، سربیشه، درمیان و زیرکوه را متاثر می کند فعال ترین سیستم گسلی درگستره خراسان جنوبی است و بعد از آن هم سیستم گسلی خضری دشت بیاض است که این منطقه را تحت تاثیر قرار می دهد.
* مدیر کل مدیریت بحران خراسان جنوبی: پروژه پهنه بندی و ریز پهنه بندی زلزله به صورت کشوری در دست مطالعه است که در استان، اداره کل راه و شهرسازی و شبکه لرزه نگاری در حال مطالعه بخش استانی این پروژه ملی هستند و تا دو سال دیگر این پروژه به پایان می رسد.